Оқулық Алматы, 013 Əож кбж қ Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 
БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ж. К. ҚАБЫШЕВА
ТОПЫРАҚТАНУ
ОҚУЛЫҚ
Алматы, 2013

2
ƏОЖ
КБЖ
Қ
Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық» 
республикалық ғылыми-практикалық орталығы бекіткен
Пікір жазғандар:
М. Р. Мыңжанов – биология ғылымдарының докторы, профессор;
С. К. Құрманбаев – ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, 
профессор;
А. Ю. Жанадилов – ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, 
профессор;
С. К. Калиева – биология ғылымдарының кандидаты, доцент м.а.
Қабышева Ж. К.
Топырақтану: Оқулық. Алматы: 2013 ж..
Оқулық Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі 
мақұлдаған типтік бағдарламасы бойынша жазылған. Оқулық студент-
терге, магистранттарға, жоғары оқу орындарының ауылшаруашылық 
профилі, сонымен қатар Қазақстанның ауылшаруашылық комплекстерінің 
жəне фермерлік шаруа қожалықтарының мамандарына арналған. Онда 
ерекше табиғи дене топырақтың табиғаттағы жəне адам өміріндегі орны, 
экологиялық маңызы, оның түзілуі, құрамы, қасиеттері сипатталған. 
Топырақтың, басты қасиеті кұнарлығының қалыптасуы жəне оның 
өзгеруінің себептері баяндалған.
ƏОЖ
КБЖ
ISBN
© Қабышева Ж. К., 2013
© Қазақстан Республикасы жоғары оқу 
орындарының қауымдастығы, 2013
Қ

3
АЛҒЫ СӨЗ
Топырақтану – оқулығы студенттерге топырақ туралы түсінік 
беретін, топырақтың бүкіл биосфераның басты экологиялық қуысы 
ретінде, табиғаты мен қасиеттерін оның қоршаған ортамен байланы-
сын көрсеткен, іргелі теориялық ғылыми пəндердің бірі. Топырақ – 
ерекше биокосты дене. Ол геологиялық жəне биологиялық денелер-
мен тығыз байланысты, ал оларды оқып-білу эколог мамандарына 
өте маңызды.
Топырақтану – топырақтың түзілуі, құрамы мен қасиеттері, олар-
ды қорғау жəне тиімді пайдалану жолдары туралы ғылым.
Ландшафтың туындысы жəне элементі бола тұрып топырақ 
жер бетінің табиғатының дамуына маңызды орта болады. Атмос-
фера, биосфера, литосфера, гидросфера арасында үздіксіз байла-
нысты болып, топырақ жамылғысы Жер бетінде осы сфералардың 
арасындағы тіршіліктің дамуына аса қажет тепе-теңдікті сақтайды. 
Өзінің құнарлығы арқылы топырақ өндірістің негізгі құралы болады. 
Сондықтан да топырақты, оның биосферадағы жəне адам өміріндегі 
маңызын білу өте қажет.
Пəнді оқытудың мақсаты – Жердің тірі қабаты – топырақ тура-
лы, оны табиғи дене ретінде қарап, оның қасиеттері, түзілуі, эволю-
ция туралы білім негіздерін қалау. Топырақ түзілу процесін, оның 
жер бетінде дамуын, топырақ түзілуіне экологиялық факторлардың 
əсерлерін, топырақ қорларын тиімді пайдалану жолдарын оқып білу.
Пəнді оқыту міндеттері – курсты оқу нəтижесінде:
– топырақтың адам өміріндегі жəне биосферадағы маңызын;
– биологиялық алуантүрлілікті сақтаудағы топырақтың маңызы;
– жер бетіндегі топырақтардың зоналық таралу заңдылықтарын 
жəне оның табиғи зоналықпен байланысын;
– топырақ түзілу процесін, топырақтың қасиеттерін жəне оларға 
əсер ететін экологиялық факторларды;
– топырақ құнарлығы, оның категорияларын, элементтерін жəне 
егіншілікте пайдалану нəтижесіндегі өзгерістерін;
– топырақ қорларын қорғау жəне тиімді пайдалану жолдары ту-
ралы білу керек;
– алған білімдерін практикада қолданып, топырақ экологиясын 
зерттеулерді жүргізу əдістерін пайдалану;
– топырақтанудың зертханалық-аналитикалық жұмыстарын 
теориялық жəне практика жүзінде жүргізе алады.