Оқулық Алматы, 020 ӘӨЖ 811 кбк 81. Е 79
ты – бірінші жақтың көрсеткіші, ркын
жүктеу/скачать 5,96 Mb. Pdf көрінісі
|
Есеналиева Ж. САЛЫСТЫРМАЛЫ ТЫЛ БЫЛЫМЫ 2021 от 7 апреля
| ты
– бірінші жақтың көрсеткіші, ркын – етістіктің жұрнағы, ал басқалары есім (семіз, бұғы) және етістік (өлтір) түбірлер. Бұл құрылымдық тип бойынша, бір сөз (негіз) екінші бір сөздің негізі мен қосымшасының (немесе префикс пен негіздің) арасына сыналанып, қыстырылып кіреді де, синтаксистік топ құрайды. Мақсаты – әлгі бірліктердің арасындағы синтаксистік қатынастарды білдіру. Мұндайда аффикстік морфема өзінің негізінен бөлініп қалса да, бұрынғы қызметін атқара береді. * * * Тілдердің типтерін анықтау, сайып келгенде, оның құрылысын айқындау болып шығады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, қазақ тіліне синтетикалық тәсіл (афиксация, сыртқы флексия), қытай тіліне аналитикалық тәсіл (екпін, сөздердің орын тәртібі, көмекші сөздер, интонация) тән екен. Ал орыс тілінде екеуі де (ішкі флекция мен сыртқы флексия, екпін, көмекші сөздер, т.б.) бар. Яғни онда синтетикалық құбылыс та (афиксация), аналитикалық құбылыс та (көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі) кездесе береді. Олай болса, грамматикалық құрылысына қарай тілдер негізінен 1) синтетикалық тілдер, 2) аналитикалық тілдер болып екіге бөлінеді екен. Синтетикалық тілдерде грамматикалық мағыналар сөздердің түрленуі арқылы беріледі, яғни сөздер ішкі, сыртқы флексияға ұшырап барып, бір-бірімен байланысады. Мұндай қасиет әсіресе литва, неміс, түркі, славян тілдеріне тән. Ал аналитикалық тілдерде грамматикалық мағыналар (синтаксистік қатынастар) сөздердің формалары арқылы емес, олардың орын тәртібі, интонация және көмекші сөздер арқылы беріледі. Бұл қасиет әсіресе ағылшын, француз, болгар, дат, грек тілдеріне тән. – 86 – Салғастырмалы тіл білімі Әрине, бұлай бөліну шартты нәрсе. Өйткені бұл тілдердің көпшілігінде грамматикалық мағынаны білдірудің тәсілі әрі синтетикалық, әрі аналитикалық болып та келе береді. Рас, бір тілдерде синтетикалық тәсіл басым, екіншілерінде аналитикалық тәсіл басым. Қай тәсіл басым болса, әлгі тілді сол типке жатқызамыз. Типологиялық тіл білімінің негізгі мәселелерінің бірі – тілдердің типологиялық классификасын құру екені белгілі. Бұл классификацияның негізі қандай да бір тілдік деңгей дегі (фонологиялық, морфологиялық, синтаксистік т.б.) тілдердің құрылымдық ұқсастықтары болып табылады. Ең көп тарағаны - тілдердің морфологиялық классификациясы. Себебі тілдің морфологиялық жүйесі ең тұрақты деңгей болып саналды.Тілдердің морфологиялық типтерінің саны шектеулі. Олар белгілердің берік қасиеттерімен ерекшеленеді, жүйелеуге және классификация жасауға ыңғайлы. Морфологиялық классификация грамматикалық құрылысқа негізделіп, тілдерді грамматикалық тәсілдердің бірлігіне, ұқсастықтарына қарай топтастырылады. Морфологиялық классификацияның алғашқы үлгілері ХУІІІ ғасырда пайда болған. Олардың мақсаты тіл типі ұғымының негізін салу және тілдерді типіне қарай саралау болды. Адам Смит өзінің тілдің пайда болуы және дамуы туралы еңбектерінде тілдердің синтетикалық және аналитикалық ерекшеліктерін байқаған. Еуропа тілдерінің синтетикалық құрылымнан аналитикалық құрылымға өту кезінде автор абстрактылы ойлау қабілетінің өскенін байқаған. Ол синтетикалық формалар аналитикалыққа қарағанда нақтырақ деп ойлайды. Морфологиялық классификацияның классикалық үлгісінің негізі «аморфты» құрылымды флективті құрылымға қарсы қою болып табылады. Агглютинация флексияға өту құрылымында пайда болады деп білді. Бірақ Смит флексияны абстракты ойлауға қабілетсіз, артта қалған техника ретінде қарады. Алайда, кейініректегі – 87 – Есеналиева Жанар классификацияларда флексия жетілген грамматикалық тәсіл ретінде қарастырылып, флексиясыз тілдер «формасыз», грамматикасыз тілдер болып саналды. Флексиялы тілдерді олар грамматикалық формалардың ең жетілген, грамматикалық тәсілдердің тамаша үлгісіне жатқызды. Тарихи даму кезеңінде кейбір үндіеуропа тілдерінде флексияның жойылуы бұл пікірге қайшы келеді. Бірақ морфологиялық классификацияның авторларына бұл жағдай әсер етпеді. Мысалы, флексияны жақтаушы А.Шлейхер тарихты тілдің дұшпаны деп жариялап, флексияның жойылғанын тілдің құрылымындағы регресс деп таныды. Шлегель мен Штейнталь аморфтық пен аналитизмнің ара жігін анықтап, ол тығырықтан шыға алды. Аморфтық қатарды олар морфологиялық құрылымның иерархиясындағы ең төменгі сатыда қарастыра отырып, ешқандай негізсіз аналитикалық қатарды, флексияның жоғарғы түрі деп жариялады. Типологиялық (морфологиялық) классификация ежелден сынға ұшырап келеді. Бұл классификацияның негізгі кемшіліктері белгілі, оларды төмендегідей жіктеуге болады: 1. Морфологиялық классификация негізінен болжамға құрылады, оның грамматикалық функциясының берілуін тікелей тілдің грамматикалық қатары анықтайды. Оның үстіне морфологиялық классификацияда лексикалық, морфологиялық тәсілдерді ғана есепке алады. Ал синтаксистік морфологиялық тәсілдер (сөздердің тіркесу тәртібі, көмекші сөздер) бұл классификацияда назардан тыс қалады. 2. Морфологиялық классификация әрбір тілдік тип бір ғана грамматикалық тәсіл арқылы ерекшеленеді деген тезисті негізге алады. Бір де бір тіл грамматикалық мақсатта бір ғана техникалық тәсілді қолдануы мүмкін емес. 3. Флексия мен агглютинацияның тіл құрылымында кездеспеуі грамматикалық қатардың жоқтығымен пара пар деген тұжырым шындықпен жанаспайды. Тіл тарихында грамматикасыз тілдер жоқ. Мәселен, аморфты тілдердің грамматикасының ерекше техникасы бар. Олар: сөздердің – 88 – Салғастырмалы тіл білімі тіркесу тәртібі, көмекші сөздер т.б. Аморфты тілдер сөз формаларына онша бай емес. 4. Морфологиялық классификация тілдік қатардың типінің градациясын грамматикалану тұрғысынын түсіндіреді. Оның үстіне морфологиялық классификация ешқандай дәлелсіз флексияны тілдік прогрестің жоғарғы көрінісі, агглютинативті қатар даралаушы (изолирующий) қатардың тікелей жалғасы, флективті қатар агглютинацияның заңды жалғасы деген «теориялары» тіл тарихының мәлеметтерімен дәлелденбейді. 5. Қазіргі кездегі зерттеушілір даралаушы тілдердің грамматикалық формасыздығы туралы және флективті қатарды ғана грамматикалық тәсіл ретінде жоғары бағалану керек деген ойды таратқандар тек қана флективті тілде сөйлеушілер екендігін айтып жүр. Сондай-ақ, бұл тұжырымдарда евроцентризм, яғни, басқа тілдер есебінен, үндіеуропа тілдерінің беделін көтеру тенденциясы жатыр. |