Оқулық Алматы 2010 ббк 65. 051 Ш 78

19-тақырып. Баға статистикасы        407

19.1.

Бағалар жөніндегі түсінік, 

олардың түрлері

Баға – тауар  құнының  ақшаға  шағылуы.  Тариф – қызмет  құнының 

ақшаға  шағылуы.  Баға  өнім  өндіру  мен  оны  сатуға  жұмсалатын  шығын, 

сондай-ақ  кəсіпорынның  пайдасы  мен  табысы  жөніндегі  деректердің  не-

гізінде құрылады. 

Тауарлар мен қызметтердің бағаларын статистикалық зерттеудің мін-

деттері мыналар болып табылады: 

1.  Тауарлар  мен  қызметтердің  бағаларын  статистикалық  бақылауды 

ұйымдастыру. 

2.  Тауарлар мен қызметтердің бағаларын тіркеу, баға жөнінде ақпарат 

жинау, оны республика ауқымында жинақтап қорыту. 

3.  Бағалардың, инфляциялық процесс құрамын, құрылымы мен динами-

касын талдау. 

4.  Бағаны ішкі жəне ұлттық экономиканың тауарлары мен қызметтерін, 

экспорт пен импортты бағалауда пайдалану. 

5.  Өңірлік  жəне  республикалық  деңгейлерде  орташа  бөлшек  сауда 

бағалары мен бөлшек сауда бағалардың индекстерін есептеу. 

6.  Бөлшек сауда бағалардың деңгейі мен динамикасына ықпал ететін 

факторларды статистикалық зерттеу. 

7.  Тұрмыс  құнын  өлшеуіш  ретінде  орташа  тұтыну  баға  мен  тұтыну 

бағаның индекстерін есептеу. 

8.  Тауарлардың, қызметтердің бағаларын өңіраралық жəне халықаралық 

ауқымда салыстыруды жүргізу. 

Статистикалық органдардың есептерінде, шоттары мен талдау жұмыс-

тарында  ағымдағы  нарықтық  бағалар,  сондай-ақ  барлық  инсти ту ционал-

дық бірліктердің, экономика секторларының арасында операция, нарықтық 

мəміле жасалған сəтте қолданылатын бағалар қолданылады. 

19-òà¿ûðûï

БАҒА

СТАТИСТИКАСЫ

408       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

Ағымдағы нарықтық бағалардың көмегімен өндірілген, пайдаланылған 

жəне сатылған өнімнің жалпы көлемі анықталады; экономиканың салалар 

мен секторға бөлінген құрылымы өлшенеді. 

Ағымдағы нарықтық бағаларға мыналар жатады: 

1)  факторлық құн;

2)  негізгі баға;

3)  өндірушінің бағасы; 

4)  сатып алушының бағасы (тұтынушының нарықтық бағасы);

5) «ФОБ»;

6) «СИФ» (құн, сақтандыру, тасымал); 

Факторлық баға (ФБ) – өндіруші тауардың, қызметтің бірлігі үшін ала-

тын баға: 

ФБ = АТ + НКТ + ЖП (ЖАТ).

Негізгі баға (НБ) – өндіруші тауардың немесе қызметтің бірлігі үшін 

алатын, өнімге салынатын салық қосылмаған (ҚҚС мен импортқа салына-

тын салықты қоспағанда), алайда өнімге арналған субсидия қосылған баға 

(14.2-тақырып). 

Тұтынушының бағасы (ТБ) – өндіруші тауардың немесе қызметтің бірлігі 

үшін алатын, өнімге салынатын салық қосылған, ҚҚС пен импортқа салына-

тын салықты қоспағанда жəне өнімге арналған субсидия қосылмаған баға. 

Өндірушінің бағасы мен негізгі бағаның арасындағы өзара байланыс: 

а)  ТБ = НБ + ТБС өнімнің (ҚҚС жəне импортқа салынатын салықты 

қоспағанда) = НБ + БС өнімнің (ҚҚС жəне импортқа салынатын салықты 

қоспағанда) – БС өнімнің.

ə)  НБ = ӨБ – ТБС өнімнің (ҚҚС жəне импортқа салынатын салықты 

қоспағанда) = ӨБ – БС өнімнің (ҚҚС жəне импортқа салынатын салықты 

қоспағанда) + БС өнімнің,

мұнда ТБС – таза басқа салықтар (14.2-тақырып). 

Тұтынушының нарықтық бағасы (ТНБ) – өнім мен импортқа салына-

тын барлық таза салықтарды қосқанда, сатып алушы тауар немесе қызмет 

үшін төлейтін баға. 

Тауарлар  мен  қызметтер  шығарылымы  есептерде  негізгі  жəне 

өндіруішінің бағасы деп аталатын екі баға түрінде бағалануына байланыс-

ты деректерді салыстырмалы түрге келтіру үшін шығарылым бірдей (негіз-

гі) бағаларда қайта есептеледі. 

Егер есептілікте шығарылым туралы мəліметтер өндірушінің бағасын-

да жазылса, онда мəлімет былайша нақтыланады: өндірушінің бағасындағы 

шығарылым  (Ш)  минус  өнімге  салынатын  салық  (С) (ҚҚС  қоспағанда) 

плюс өнімге арналған субсидия (Д), демеуқаржы:

Ш негізгі бағада = Ш өндірушінің бағасында – С экспорттың 

(ҚҚС қоспағанда) + Д өнімге арналған.

19-тақырып. Баға статистикасы        409

Шығарылым  мен  жалпы  қосылған  құнның  бағасына  байланысты  іс 

жүзінде ЖҚҚ мен ЖІӨ арасында мынадай арақатынас қолданылады: 

а)  ЖІӨ нарықтық бағада = ЖҚҚ негізгі бағада + ТС өнім мен импортқа 

салынатын (ҚҚС қоспағанда);

ə)  ЖІӨ нарықтық бағада = ЖҚҚ өндірушінің бағасында + ҚҚС + ТС 

импортқа.

Кеден  статистикасында  тауарлардың  импорты  «ФОБ»  бағада  (экс-

порттаушы елдің порты), ал тауарлардың импорты «СИФ» бағада (импорт-

таушы-елдің порты) есепке алынады. 

«ФОБ» баға ағылшын тіліндегі «fob» деген сөзден шыққан, ол «борт-

тағы еркін баға» деген ұғымды білдіреді. «ФОБ» бағаға мынадай құрамдас-

тар кіреді: 

1)  тауар бірлігінің өндіруші бағасы бойынша құны; 

2)  тауар экспорттаушы елдің шекарасынан өткен сəтте тауармен, яғни 

оны жеткізумен, сақтандырумен, сақтаумен, тауарды одан əрі тасымалдау-

мен байланысты барлық қызметтердің құны; 

1)  төленген экспорттық баждар минус алынған салық жеңілдіктері. 

«СИФ» баға деген сөз де ағылшын тіліндегі «cif» деген сөзден пайда 

болған,  құн,  сақтандыру,  фрахт-тасымал  деген  ұғымды  білдіреді. «СИФ» 

бағаға тауар бірлігінің құны мен тауарды сақтандырумен, оны тағайындал-

ған жерге дейін жеткізумен байланысты барлық қызметтердің құны кіреді. 

«СИФ»  баға  мен  «ФОБ»  бағаның  арасындағы  айырма  тауарды  сақ-

тандыру,  тасымалдау  қызметтері  мен  тауар  экспорттаушы-елдің  шекара-

сынан кесіп өткеннен кейін көрсетілетін қызметтердің құнынан құралады. 

Ақпарат  кедендік  мағлұмдамадан  алынады.  Тауарлардың  экспорты  мен 

импортының есебі кеден органы кедендік жүк мағлұмдамасында тауарды 

шығаруға берген күн бойынша жүргізіледі. 

19.2.

Өнімді статистикалық бағалау 

мен қайта бағалау əдістері

Қазақстан Республикасының төлем балансы мен сыртқы экономикалық 

(қалған  əлемнің)  ұлттық  шоттарының  макростатистикалық  есептері  ке-

ден  статистикасының  тауарлардың  экспорты  мен  импортының  бағалар 

жөніндегі  ақпаратына  негізделеді.  Осы  статистикалық  есептер  Қазақстан 

Республикасының  қаржылық  жағдайын,  оның  əлемнің  басқа  елдері-

мен  сыртқы  экономикалық  байланыстарының  жай-күйі  мен  дамуын 

айғақтайды. 

Тауарларды əр түрлі бағалау əдістерінің кесірінен макростатистикалық 

баланстарда көрсеткіштердің динамикасын бұрмалауға жол бермеу үшін 

410       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

төлем балансы мен сыртқы экономикалық байланыстар шотында ҰШЖ-

нің  ұсынысы  бойынша  тауарлардың  экспорты  мен  импорты  «ФОБ» 

бірыңғай бағалау пайдаланылады. Статистикалық органдар осы мақсатта 

тауарлардың экспорты мен импортын бір «ФОБ» бағада көрсете отырып 

бағаларды келесі əдістермен нақтылайды, қайта есептейді: 

сауда  шот-фактураларының  іріктеп  тексеруде  «СИФ»  жəне  «ФОБ» 

бағасының арақатынасы жөніндегі деректерді пайдалану негізінде; 

«СИФ»  жəне  «ФОБ»  бағаларының  арақатынасын  сараптық  баға-

лауды қолдану негізінде. 

Аралық  тұтынуға  арналған  тауарлар  мен  қызметтер  тауар  сатып 

алынған сəтте емес, оны тұтыну сəтінде сатып алушының бағасы бойынша 

бағаланады. Əсіресе инфляция жоғары болған кезеңдерде уақыттың айырма-

сы өте сезіледі жəне аралық тұтынудың айтарлықтай төмендеуіне, сондай-

ақ пайданың қорда болған уақыт ішінде бағаның өзгеру нəтижесінде қордан 

аралық тұтынуға келіп түскен тауарлардың құнының өзгерген мөлшеріне 

артуына себеп болады. Бұл үшін бухгалтерлік есептің деректері бойынша 

анықталған  аралық  тұтынудың  мөлшерін  нақтылау  қажет,  осы  мақсатта 

өндірістік запастар сақталатын кезеңде бағалардың орташа өзгеруін ескере 

отырып мына формула бойынша қайта бағаланады: 

АТ

1 

=AT

0 

x

 

I

p

,

мұнда: АТ

1

 – өндірістік қор сақталатын кезең ішінде бағалардың өзгеруі 

ескеріліп нақтыланған аралық тұтыну; 

АТ

0

 – кəсіпорын есептерінің деректері бойынша аралық тұтыну; 

I

р

 – өндірістік  қор  сақталатын  кезең  ішіндегі  бағалар  индексі,  ол 

геометриялық орташа шама формуласы бойынша былайша есептеледі. 

n

n

p

I

I

I

I

I

×

×

×

×

=

...

3

2

1

,

мұнда: 

n

I

I

I

I

×

×

×

×

...

3

2

1

 – есепті жылдың аралық тұтынуында жұмсал-

ған ресурстар бағаларының тізбекті айлық индекстерінің көбейтіндісі; 

n – өндірістік қорлардың жыл ішіндегі айналым саны: 

n =

AT

,

ӨЗ

мұнда: ӨЗ  – өндірістік қорлардың орташа жылдық көлемі. 

Өндірістік  қорларды  сақтау  кезеңі 360 күнді  айналым  санына  бөлу 

арқылы анықталады:  t = 360

n

. 

Үй  шаруашылықтарына  (мемлекеттік  басқару,  денсаулық  сақтау, 

білім беру, қорғаныс) тегін немесе төмен бағамен берілетін өнімнің өндірісі 

оларды  өндіруге  жұмсалған  шығын  бойынша  анықталады.  Шығын  келесі 

–

–

19-тақырып. Баға статистикасы        411

құрамдастардың сомасы ретінде есептеледі: аралық тұтыну + жалдамалы қыз-

меткерлерге еңбекақы төлеу + негізгі капиталды тұтыну + өндіріс процесінде 

төленген таза салықтар + меншік ғимараттарды иеленуден түскен таза пайда. 

Меншікті  пайдалану  үшін  өндірілген  өнім  негізгі  бағалар  бойынша 

бағаланады. 

Көрсеткіштерді  ағымдағы  нарықтық  бағалар  бойынша  бағалау  өн діріл-

ген немесе сатылған тауарлар мен қызметтердің нақты көлемінің өз геруін 

көрсетпейді. Өндірілген жəне сатылған өнімнің нақты көлемінің динамика-

сы елдің экономикасының іс жүзінде өсу қарқынын, халықтың əл-ауқатын 

айғақтайды;  өндірістің,  еңбек  өнімділігінің,  капитал  қайтарымының,  пай-

далылықтың тиімділігінің көрсеткіштерін есептеуге негіз болады. Осыған 

байланысты өнім көрсеткіштерін, мысалы, ЖІӨ нақты көлемінің динамика-

сын тек тұрақты бағада зерттеу қажет. Тұрақты баға ретінде салыстыру база-

сы ретінде қабылданған жылдың орташа ағымдағы бағалары қабылданады. 

ҰШЖ-де  тұрақты  бағаларды  əрбір  бес  жылда  өзгерту  ұсынылады.  Өнім 

ағымдағы бағалардан тұрақты бағаларға қайта бағаланғанда мына əдістер 

пайдаланылады: 

1)  тікелей  қайта  бағалау  əдісі:  өнімнің  тұрақты  бағалардағы 

көрсеткіштері тұрақты бағаларды есепті кезеңде өндірілген өнімнің санына 

қайта көбейту арқылы есептеледі; 

2)  дефляциялау  əдісі,  бұл  жағдайда  ЖІӨ  құрайтын  көрсеткіштер 

ағымдағы  бағалардан  индекс-дефлятордың  көмегімен  тұрақты  бағаларға 

қайта  есептеледі.  Дефлятор  бағалардың  жиынтық  деңгейін,  яғни  эконо-

микадағы жыл ішіндегі бағалардың орташа мағынасының шамасын сипат-

тайды.  Дефлятор (Д) – бұл бағалар индексінің біріктірілген индексі, өйткені 

дефлятор бағалар индексінің есебіне құрылып негізделеді: 

∑

∑

=

1

0

1

q

p

q

р

D

1

,

мұнда: 

∑

1

1

q

p

 – ЖІӨ-нің атаулы құны; 

            

1

0

∑

q

p

 – ЖІӨ-нің нақты құны; 

            

0

1

p

p

i

p

=

 –ЖІӨ құрамдас элементтерінің баға индексі; 

.

1

1

1

0

∑

∑

=

p

i

q

p

q

p

ЖІӨ нақты құны жөнінде алынған деректердің негізінде I

q 

индексінің 

көмегімен ЖІӨ-нің нақты көлемінің динамикасы зерделенеді: 

∑

∑

=

0

0

1

0

q

p

q

p

I

q

,

мұнда: I

q

 – ЖІӨ-нің нақты көлемінің индексі есепті кезеңдегі ЖІӨ-нің 

нақты құнын (p

0

q

1

) базистік кезеңдегі ЖІӨ-нің құнымен (p

0

q

0

) салыстырады. 

412       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

19.3.

Қазақстанда баға мен 

тариф өзгерісін статистикалық 

бақылауды ұйымдастыру

Нарыққа  көшу  жағдайында  статистикада  ҚР  Статистика  агенттігі 

іріктеме бақылау жүргізетін мына бағалар əдістемесі əзірлеген: 

1)  тауарлардың бөлшек сауда бағалары; 

2)  тауарлар мен қызметтердің тұтыну бағалары мен тарифтерінің. 

Бақылаудың  мақсаты – халыққа  тауарлар  мен  қызметтер  сатылатын, 

есепті уақыт ішінде салыстырылатын бағалар мен тарифтерді тіркеу жəне 

бөлшек сауда мен тұтыну бағалар индекстерін есептеу. 

Ішінара  бақылауды  ұйымдастыру  типтік  іріктеу  əдісіне  негізделеді. 

Көп  сатып  алу-сату  операцияларының  ішінен  халық  ұдайы  өткізетін 

əдеттегі жағдайлар іріктеліп алынады. Бақылау үшін іріктеп алынған сау-

да  жəне  ақылы  қызметтер  объектілері  базалық  болып  саналады,  оларда 

бағалар мен тарифтер ұдайы тіркеледі. Тұтынушылық жəне бөлшек сауда 

бағаларының индексін, сондай-ақ халықаралық салыстыру бағдарламалары 

үшін  бағалардың  деңгейі  жөніндегі  жедел  деректерді  есептеуде  базалық 

кəсіпорындар бойынша баға ақпараты жиналады. 

Тауарлар мен қызметтер мына белгілер бойынша іріктеледі:

аумақ (екі астана, барлық облыс орталықтары);

сауда  жəне  ақылы  қызметтер  объектілері  (өңірдегі  сауда  кəсіп-

орындары);

тауарлардың, өкіл-қызметтердің тізбелері (жіктеуішке сəйкес). 

Тауарлардың бағалары сол бір тауарлар түріне тіркелсе, сапа сипатта-

малары бірдей жəне іріктелген сауда базалық кəсіпорындарында сатылған 

жағдайда  екі  кезеңде  (айда)  салыстырмалы  болып  танылады.  Атаула-

ры  бойынша  іріктелген  тауарлар  мен  қызметтердің  жиынтығынан  табыс 

деңгейі  əр  түрлі  халық  топтарының  тұтынушылық  шығынының  нақты 

құрылымының  негізінде  анықталып  қалыптастырылатын  тұтынушылық 

себет (корзина) құралады. 

Нақты тұтыну құрылымы табысының деңгейі əр түрлі сан алуан халық 

топтарының  материалдық  əл-ауқатын  айғақтайды.  Сондықтан  тұтыну 

бағалар  индексі  тұрмыс  құны  деп  те  аталады.  Тауарлар  мен  қызметтерді 

тұтынушылық себетке іріктеу жүйесінің табыс деңгейіне əр түрлі отбасылар 

іріктеледі, сондай-ақ олар тұтынушылық шығынның құрылымын анықтау 

үшін өз бюджетінің есебін жүргізеді. 

Қазақстан  Республикасының  статистикалық  органдары  тауарлар  мен 

қызметтердің  бағаларын  əр  айда  ғана  емес,  əр  аптада  бақылау  жүргізеді, 

бұл мониторинг деп аталады. Тауарлар мен қызметтер бағаларының мони-

торингі – Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  əлеуметтік-экономикалық 

–

–

–

19-тақырып. Баға статистикасы        413

саясат  пен  макроэкономика  саласындағы  көптеген  мəселелер  бойынша 

шешім  қабылдау,  сондай-ақ  өңірлердегі  бағалар  қозғалысын  талдау  үшін 

инфляцияның апта сайынғы деңгейінің көрсеткіштерін есептеу. 

Қазақстан  Республикасының  өңірлері  бойынша  тауарлардың  (қыз-

меттердің)  салыстырмалы  ауқымы  бойынша  тіркелген  бағалардың  дерек-

терінің негізінде орташа бағалар мен индекстер есептеледі. 

1.  Өңір бойынша орташа салыстырмалы баға арифметикалық жай ор-

таша шама формуласы бойынша былайша анықталады: 

K

P

P

j

j

∑

=

,

мұнда: 

j

P

 – тауардың (қызметтің) орташа салыстырмалы бағасы; 

         

∑

j

P  – өңірдің сауда нүктелері бойынша тауардың (қызметтің) 

салыстырмалы бағаларының сомасы; 

            K  – тауардың (қызметтің)  j  салыстырмалы бағаларының саны. 

Егер есепті кезеңдегі қайсы бір сауда нүктесінің бағалары жөнінде де-

рек болмаса, онда жетіспейтін бағаның шартты мағынасы бағаның жеке ин-

дексін осындай тауарға (қызметке) жəне осы тауардың (қызметтің) базистік 

кезеңдегі бағасына көбейту арқылы есептеледі: 

P

j1

 = I

pj

 × p

j0

,

мұнда: p

j 1

 – тауардың (қызметтің)j есепті кезеңдегі бағасы; 

i

pj

 – осындай тауардың (қызметтің) ј бағасының жеке индексі; 

p

j0

 – тауардың (қызметтің) j базистік кезеңдегі бағасы. 

2. Тауардың (қызметтің) ј өңірлік деңгейдегі бағасының индексі: 

 

0

j

1

j

Pj

P

P

I

=

,

мұнда: I

pj

 – тауардың (қызметтің) өңірлік деңгейдегі баға индексі; 

          

1

j

P  – тауардың (қызметтің) j есепті кезеңдегі орташа бағасы; 

          

0

j

P  – тауардың (қызметтің) j базистік кезеңдегі орташа бағасы. 

3.  Тауардың  (қызметтің) j республикалық  деңгейдегі  бағасының  ин-

дексі: 

 

,

d

i

d

...

d

d

d

i

...

d

i

d

i

d

d

I

I

jn

P

16

j

2

j

1

j

16

j

P

2

j

P

1

j

P

jn

jn

P

P

jn

16

j

2

j

1

j

jn

jn

∑

∑

∑

∑

∑

∑

=

+

+

+

+

+

+

=

×

=

мұнда: I

Pjn

 – тауардың (қызметтің) республикалық деңгейдегі ба ғасының 

индексі; 

         i

pj1, 

i

pj2,…, 

i

pj16, 

– тауардың (қызметтің) j республиканың облыс орта-

лық тары мен астаналарындағы бағасының жеке индекстері; 

414       ІI БӨЛІМ. Əлеуметтік-экономикалық статистика

d

j1

, d

j2

,…, d

j16

 – əр өңірдің үй шаруашылықтарының есепті кезеңдегі рес-

публика бойынша олардың жалпы көлеміндегі шығынының үлесі. 

Республикалық  деңгейде  əр  тауар  (қызмет)  бойынша  орташа  баға 

арифметикалық жай орта шама бойынша анықталады: 

 

16

P

P

P

P

16

j

2

j

1

j

jn

+

+

+

=

K

,

мұнда: 

jn

P  – тауардың (қызметтің) республикалық орташа бағасы; 

16

j

2

j

1

j

P

,

,

P

,

P

K

 – тауардың, қызметтің Қазақстан Республикасы бойынша 

орташа бағалары (14 облыс пен 2 астана). 

Барлық тауарлар мен қызметтер бағаларының республикалық жиынтық 

индексі Ласпейрес формуласы бойынша былайша есептеледі: 

∑

∑

=

0

0

0

0

q

P

q

P

i

I

p

p

.

Тұтыну  бағалар  индекстерін  есептегенде  халықтың  базистік  кезеңде 

шығынды тұтынуының белгіленген (тұрақты) құрылымы анықталады. Ба-

зистік кезеңде сатып алынатын тауар мен қызмет көлемі жөніндегі ақпарат 

əр уақытта болғандықтан, іс жүзінде индекстерді есептеу үшін осы форму-

ла қолданылады. 

Келтірілген  формулалар  бойынша  бөлшек  сауда  жəне  тұтыну 

бағалардың  индекстері  есептеледі.  Алайда  айырмашылықтар  да  бар 

–  тауардың  бөлшек  сауда  бағаларының  индекстері  тауардың  бағасының 

өзгерістері мен Қазақстан Республикасы бөлшек сауда тауар айналымының 

нақты  құрылымы  жөніндегі  деректер  бойынша,  ал  тұтынушылық  баға-

лардың индекстері – бағалардың жəне іріктелген отбасылардың үй шаруа-

шылықтары шығындарының нақты құрылымы бойынша есептеледі. 

Статистикада  бағалардың  деңгейі  мен  оған  ықпал  ететін  фактордың 

(мысалы,  тауар  өндірісі)  арасындағы  тəуелділіктің  саны  А.  Маршалдың 

сезімталдықтың динамикалық коэффициентін есептеудің көмегімен мына 

формула бойынша бағаланады: 

0

0

:

x

x

p

p

Э

Δ

Δ

=

,

мұнда:  p

Δ  жəне  x

Δ  – бағаның жəне факторлық белгінің (х) абсолюттік 

өсімдері; 

           

0

p  жəне 

0

x  – бағаның жəне факторлық белгінің (х) базалық не-

месе базистік мағыналары. 

jn

жүктеу/скачать 2,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: