Ыстық  жағдайларда  жаттықтыру  үдерісінде  суды  жəне

304

алады.  Тек  неғұрлым  айтарлықтай  тəуліктік  терді  жоғалту  кезінде 

тəулігіне 4 л терге – 3-4 г тұз, 5 л терге – 10 г жуық тұз, 6 л терге 

– 15 г жуық тұз есебінде тұздарды арнайы қабылдау қажеттілігі ту-

ындайды. Мұнда тұз таблеткалары міндетті түрде «алмастырғыш» 

сұйықтықтар мөлшерімен барабар қолданылу керек. 

Ыстық жағдайларда көп күндік қарқынды жаттықтырудан кейін 

денеде  калий  иондарының  тапшылығы  байқалуы  мүмкін.  Мұндай 

тапшылықтың  салдарынан  қаңқа  бұлшық  еттері  мен  жүректің 

жұмыс  қабілеттілігінің  төмендеуі,  тер  өнімінің  азаюы,  зəрмен 

су  жəне    натрий  мөлшерін  жоғалтудың  артуы,  сонымен  қатар 

дене  жүктемесінен  кейін  бұлшық  еттерде  гликоген  ресинтезінің 

бұзылуы мүмкін. Сондықтан ыстық жағдайда жүргізілген қарқынды 

жаттықтыру  кезінде  ас  рационында  калийдің  жеткілікті  мөлшері 

(тəулігіне 80 мэкв  дейін)  болуы  қажет.  Сонымен  қатар  жеңіл 

еритін жəне асқазанда тез абсорбцияланатын калий препараттарын 

қабылдау қауіпті. Себебі əсіресе, жүрек үшін токсинді болып келетін 

гиперкалемияның күшеюі мүмкін.

Төменгі ауа температурасы (суық) жағдайында спорттық 

əрекет

Қоршаған ортаның температурасының төмендеуі кезінде сыртқы 

орта мен дене беткейі температуралары арасында айырмашылықтар 

артады.  Бұл  (конвекция  жəне  радиациялық  жолмен  жылу  шығару 

есебінен)  дененің  жылуды  жоғалтуының  күшеюіне  əкеледі. 

Суық  жағдайларда  жылу  жоғалтудан  денені  қорғаудың  негізгі 

механизмдеріне  перифериялық  (тері)  тамырлардың  тарылуы  мен 

денедегі жылу өндірілудің күшеюі жатады. 

Суыққа  бейімделудің  физиологиялық  механизмдері.  Тері 

тамырларының  тарылуы  (тері  вазоконстрикциясы)  нəтижесінде 

дене  ядросынан  оның  беткейіне  жылудың  конвекциялық  (қанмен) 

тасымалдануы  азаяды.  Терінің  өзі  жəне  əсіресе,  тері  асты  май 

қабаттары  жылуды  нашар  өткізетіндіктен,  вазоконстрикция  дене 

«қабығының»  жылуды  оқшаулау  қабілетін  алты  есеге  күшейтуі 

мүмкін.  Басқаша  айтқанда,  суық  жағдайларда  дененің  жылу 

оқшаулайтын  температуралық  «қабығының»  қалыңдығы  артады 

жəне сəйкесінше дене температуралық ядросы өлшемі азаяды.

Жылудың  дене  ядросынан  беткейге  тасымалдануының  аза-

305

юы  дене  ядросы  температурасының  төмендеуінің  алдын  алады, 

бірақ  тері  температурасының  біртіндеп  төмендеуіне  əкеледі.  Тері 

температурасының түсуі өз кезегінде денеден жылу шығарылудың 

төмендеуіне  əкелетін  қоршаған  орта  мен  дене  беткейі  арасындағы 

температура айырмасының азаюына əкеледі. 

Неғұрлым  айтарлықтай  тері  вазоконстрикциясы  əсіресе,  аяқ 

бақайлары мен қол саусақтарында жүреді. Мəселен, қол саусақтары 

арқылы  қан  айналысы 100 жəне  одан  көп  есе (120-дан 0,2 мл/

мин/100 г ұлпаға дейін) баяулауы ықтимал. Сондықтан аяқ-қолдың 

дисталды  бөлімдерінің  ұлпа  температурасы  қоршаған  орта  темпе-

ратурасына  дейін  төмендеуі  мүмкін.  Мұнымен  ең  алдымен,  аяқ, 

қол  саусақтарының,  сонымен  қатар  сыртқы  құлақ  қалқандарының 

неғұрлым  суыққа  əлсіз  келетін  үсуге  шалдыққыш  дене  бөлімдері 

болып  табылатыны  түсіндіріледі.  Бастың  қан  тамырлары  суықта 

тарылуға  айтарлықтай  аз  ұшырайды.  Сондықтан  жылудың  көп 

мөлшері (тыныштық күйде жалпы жылу өндірудің 25%-ына дейін) 

жалаң бастан қоршаған ортаға беріледі.

Тері  вазоконстрикциясынан  басқа  денедегі  жылудың  ішкі 

өткізгіштігінің  азаюында  жəне  сəйкесінше  жылуды  сақтауда  суық 

жағдайларда қанның беткі веналармен емес негізінен терең веналар 

арқылы ағу жағдайы маңызды рөл атқарады. Терең веналар артерия-

лармен қатар жатқандықтан олардың арасында жылу алмасу жүреді: 

дене ядросына қайтып келген веналық қан артериялық қан есебінен 

қыздырылады. Осылайша дене ядросы суықтануының алды алына-

ды.  Керісінше,  жүректен  ағатын  артериялық  қан  аяқ-қол  артерия-

ларына  келіп  біртіндеп  суынады  жəне  дисталды  тері  учаскелеріне 

жеткенде  оның  температурасы  неғұрлым  төмен  болады.  Мысалы, 

сыртқы температура 9°С кезінде қоршаған ортаға жылу жоғалтуын 

азайтатын  қол  басы  тамырларындағы  қан  температурасы 21°С-қа 

дейін төмендеуі мүмкін. 

Суық  жағдайға  бейімделудің  басқа  маңызды  механизмдері 

суықтық дірілдеудің туындауы, яғни бұлшық еттердің еріксіз жиыры-

луы есебінен жылу өндірудің күшеюі болып табылады. Тыныштық 

күйде  жалаңаш  адамда  сыртқы  температураны  комфорттық 

(қолайлы) деңгейден (29°С) 22°С-қа дейін төмендету кезінде мета-

болизм  үдерісінің  жылдамдауы  жүрмейді,  ал  дене  жылуы  тері  ва-

зоконстрикциясы  күшеюі  есебінен  консервацияланады.  Сыртқы 

температура 22°С-тан төмен болғанда суықтық діріл есебінен мета-

болизм күшейеді. 

306

Суықтық діріл туындау кезінде оған бұлшық ет топтары біртін-

деп  тартылып  отырылады.  Ол  мойын,  іш,  кеуде  бұлшық  еттерінен 

басталып, аяқ-қол бұлшық еттерімен аяқталады.  Əртүрлі адамдар-

да суықтық дірілдеудің сипаты жəне дəрежесі бірдей емес. Суықтық 

діріл дене ядросы мен беткейі температурасының өзгерістерімен бай-

ланысынан тыс біресе, пайда болады, біресе, жоғалып отырады. Тек 

өте төмен температура кезінде ғана жалаңаш адамда діріл үздіксіз 

созылады.  Неғұрлым  суықтық  діріл  қарқынды  болса,  соғұрлым 

бұлшық еттік жылу өндіру жоғары болады. Сыртқы температураның 

төмендеуінен,  сонымен  қатар  ауа  қозғалысы  (жел)  жылдамдығына 

пропорциялы  жылу  жоғалтудан  денені  қорғауда  суықтық  дірілдің 

үлесі жоғарылайды. 

Егде  жастағы  жəне  кəрі  адамдарда  жастарға  қарағанда 

суықтық  діріл  əлсіз  көрінеді,  суық  жағдайларда  жылу  өндіру  аз 

жоғарылайды  жəне  дене  температурасы  көп  төмендейді.  Жалпы 

егде  жастағы  адамдардың  локалды  (жергілікті)  суықтық  əсерлерге 

сезімталдықтары төмен болады немесе оны мүлдем сезінбейді. 

Жылу  өндіру  суықтық  дірілмен  байланыссыз  (метаболизмдік 

емес  термогенез)  метаболизмдік  үдерістердің  күшеюі  есебінен  де 

жоғарылауы мүмкін. 

Суық жағдайда  тыныштық  күйде  оттегі  пайдалану  жоғарылай-

ды. Бұл жоғарылау шамасы қоршаған орта температурасына, салы-

стырмалы май мөлшеріне (тері асты май қабатының қалыңдығына), 

киім  сипатына  жəне  сонымен  қатар  суықта  болу  мерзімінің 

ұзақтығымен байланысты. Оттегі пайдалану жылдамдығы (АВА-О

2

 

жүйесінің айтарлықтай өзгеріссіз) жүректің минуттық қан көлемінің 

артуымен параллельді жоғарылайды. Мəселен, 5ºС ауа температура-

сы  кезінде  жалаңаш  адамның  оттегі  пайдалану  жылдамдығы  жəне 

жүректің  минуттық  қан  көлемі  екі  есеге  артады.  Бірақ  суықтық 

экспозиция  кезінде  ЖЖЖ  өзгеріссіз  қалады,  сəйкесінше,  жүректің 

минуттық  қан  көлемі  систолалық  көлемнің  артуы  есебінен  ғана 

жоғарылайды. 

Суық жағдайларда дене жұмыс қабілеттілігі. Суық жағдайлар-

да бұлшық ет жұмысы кезінде дененің жылу оқшаулауы айтарлықтай 

төмендейді  жəне  жылу  жоғалту  (конвекциямен)  күшейеді.  Бұл 

тыныштық күйге қарағанда жылу балансын сақтау үшін көп жылу 

түзілу  қажет  екенін  білдіреді.  Сыртқы  температураның  төмендеу 

мөлшері  бойынша,  яғни  дене  мен  қоршаған  орта  арасындағы 

температуралық градиенттің артуы барысында бұлшық ет жұмысы 

307

кезінде  жылу  өндіру  арту  керек.  Егер  қосымша  жылу  түзілуді 

қамтамасыз ететін бұлшық ет əрекеті жеткіліксіз дəрежеде қарқынды 

болса, дене температурасы қалыптағы мөлшерден төмен түседі (ги-

потермия). 

Аз  қуаттылықты  жүктеме  кезінде  (оттегі  пайдалану 1,2-1,4 л/

мин-қа  дейін)  оттегі  пайдалану  жылдамдығы  төменгі  ауа  темпера-

турасы жағдайында комфортты температуралық жағдайға қарағанда 

жоғары  болады.  Неғұрлым  жоғары  жүктеме  кезінде  (оттегі  пайда-

лану 1,4 л/мин-тан жоғары) оттегі пайдалану жылдамдығы сыртқы 

температураға тəуелді болмайды. Суық жағдайда бірдей оттегі пай-

далану  жылдамдығы  кезіндегі  жұмыс  термобейтарап  жағдайдағы 

осындай  жұмыспен  салыстырғанда  ЖЖЖ  біраз  төмендеуін  жəне 

систолалық көлемнің жоғарылауын тудырады.

Суық  жағдайда  салыстырмалы  аз  қуаттылықты  жұмыс  кезінде 

жоғары  энергиялық  шығындар  (оттегі  пайдалану  жылдамдығы 

неғұрлым  жоғары)  суықтық  дірілмен  байланысты.  Ол  жүктеменің 

айтарлықтай дəрежеге дейін артуымен жоғалады. Жеңіл жүктемелер 

кезінде  ректалды  температура  төмендейді,  ал  ауыр  жүктемелерде 

комфортты жағдайлардағы сияқты деңгейде қалады. Сонымен кейбір 

қуаттылықты  дене  жүктемесінен  (оттегі  пайдалану  жылдамдығы 

2  л/мин-қа  жуық)  бастап  жылу  жоғалтуға  сəйкес  жылу  өндірудің 

критикалық  деңгейіне  жеткенде  суықтық  діріл  жоғалады  жəне 

дененің жұмыс температурасының реттелуі тұрақталады. 

Қалыпты немесе (бұлшық ет əрекеті нəтижесінде) жоғары дене 

температурасы  кезінде  суық  жағдайларда  ОМП  жəне  максималды 

ЖЖЖ өзгеріссіз қалады. Бірақ өкпе вентиляциясы біршама күшейеді, 

ал ОМП деңгейінде жүгірудің шекті уақыты төмендейді. Гипотермия 

ОМП  төмендеуіне  əкеледі:  дене  ядросы  температурасы 37,5°С-тан 

төмен кезде дене температурасының əр градусы бойынша түсе оты-

рып, ол 5-6%-ға азаяды. ОМП мұндай төмендеуінің негізінде мак-

сималды  ЖЖЖ  түсуінен  жүректің  минуттық  қан  көлемінің  азаюы 

жатыр.  Гипотермия  жағдайында  адамның  төзімділігі  төмендейді: 

жүктеме  ауырлығын  субъективті  бағалау  дене  температурасы-

на  тəуелді  болмаса  да  тұрақты  аэробтық  қуаттылықты  жұмысты 

орындаудың шекті уақыты азаяды. 

Максималды динамикалық күш белгілі шамада бұлшық ет тем-

пературасымен  тура  байланысты.  Сондықтан  көп  динамикалық 

күштің  көрінуімен  орындалатын  жаттығуларда  (спринт,  секіру) 

308

бұлшық ет температурасының төмендеуін тудыратын ортаның суық 

жағдайларында нəтижелер төмендейді. 

Кейбір  спорт  түрлері  (коньки  жарыс,  шаңғы,  т.б.)  жарыстары 

мен жаттықтыру сабақтары көбіне, суық ауа райында өтеді. Деген-

мен, күшті аяз бен желді күнді қоспағанда суық жағдайлар кезінде 

көбіне,  спортшының  жұмыс  қабілеттілігі  мен  дене  температура-

сын  реттеуде  ең  алдымен,  спортшы  денесінде  өте  көп  мөлшерде 

метаболизмдік  жылудың  түзілуімен  жүретін  қарқынды  бұлшық  ет 

əрекеті  арқасында  елеулі  проблемалар  туындамайды.  Осы  жылу 

есебінен  тіпті,  суық  жағдайлардың  өзінде  дененің  айтарлықтай 

қызуын  жəне  оның  жоғары  жұмыс  температурасын  ұстап  тұру 

мүмкін болады. Мəселен, егер еріксіз түрдегі суықтық діріл негізгі 

алмасуды  максималды 2-5 есе  арттырса,  онда  күш  сала  орындала-

тын  бұлшық  ет  əрекеті 20-30 есеге  жоғарылатады.  Суық  жағдайда 

жылудың  атмосфераға  берілуі  конвекция  жəне  радиация  есебінен, 

ал тер бөліну кезінде тердің булануы есебінен жеңіл жүреді. Осы-

мен бірге қоршаған ортаның төмен температурасы (бірақ аяз емес) 

жағдайында  ыстық  жағдайдағы  жұмыс  кезіне  қарағанда  жылу 

шығару  үшін  жеңілдетілген  жағдайлар  төзімділікке  жаттықтыру 

кезінде  жоғары  жұмыс  қабілеттілігі  үшін  алғышарттар  жасайды. 

Мысалы, 12°С  жуық  температура  кезінде  марафондық  жүгіруден 

кейін спортшының ректалды температурасы, тіпті, жүгіруге дейінгі 

кезге қарағанда төмен (сəйкесінше, 37,3°С  жəне 37°С) болады. 

Белгілі  бір  проблемалар  суықта  болудың  бастапқы  кезінде  не-

месе осы жағдайларда жоғары бұлшық ет белсенділігі мен тынығу 

кезеңдерін  кезектестіре  қайталау  жұмыстары  орындалғанда  ту-

ындайды.  Бұл  жағдайларда  жылдам  жылу  жоғалту  салдарынан 

суықтанудың алдын алатын спорттық киімнің маңызы зор. Тек өте 

суық жағдайларда ғана жоғалған жылу мөлшері гипотермия күйінің 

дамуымен бұлшық ет əрекеті кезінде өндірілген жылудан асып кетуі 

мүмкін. 

Суыққа  акклиматизация.  Суыққа  организмнің  реакция-

сы  дененің  перифериялық  аймақтарына  жылудың  берілуін  азайта 

отырып,  ішкі  температураны  сақтауға  көмектесетін  тамырлардың 

генерализацияланған тарылуынан тұратыны белгілі.

Суық жағдайда ұзақ өмір сүру адамның суыққа қарсы тұру, яғни 

ортаның төмен температурасы кезінде дененің ішкі қажетті темпе-

ратурасын ұстап тұру (суықтық акклиматизация) қабілеттілігін біраз 

309

дəрежеде жоғарылатады. Суықтық акклиматизация негізінде: жылу-

ды жоғалтудың төмендеуі жəне негізгі алмасудың күшеюі сияқты екі 

негізгі механизм жатыр.

Суыққа акклиматизацияланған адамдарда тері вазоконстрикция-

сы азаяды, сондықтан акклиматизацияланбаған адамдарға қарағанда 

олардың аяқ-қол температуралары неғұрлым жоғары болады. Бұл ме-

ханизм қорғаныс қызметін атқарады: төмен температура жағдайында 

дененің  шеткі  бөлімдерінің  суықтық  зақымдалуының  (үсуінің)  ал-

дын алады жəне аяқ-қолдармен үйлестірілген (координацияланған) 

қозғалыстарды жүзеге асыра алады. Суық суға аяқ-қолын жүйелі са-

латын адамдарда (жергілікті суықтық акклиматизация) осындай экс-

позиция кезінде жергілікті қан айналу еш айтарлықтай төмендемейді. 

Бұл  құбылысты  қорғаныс  бейімделуі  ретінде  қарастырған  жөн. 

Акклиматизацияланған  адамдардың  осылайша  аяқ-қолдары  аз 

тоңады. 

Суықтық акклиматизация үдерісінде дененің жылу өндіруі өседі: 

негізгі  алмасу  артады,  бұлшық  ет  тонусы  жоғарылайды,  суықтық 

діріл  күшейеді,  эндокриндік  жəне  жасуша  ішілік  метаболизмдік 

қайта құрулар жүреді. Осымен қатар көптеген зерттеушілер əсіресе, 

суық жағдайларда бұлшық ет əрекетіне қатысты суыққа адамның ак-

климатизациясын байқамаған. 

Алайда,  жаттыққан  адамдар  жаттықпаған  адамдарға  қарағанда 

суық  жағдайларға  жақсы  төтеп  бер  алады.  Дене  жаттығулары 

суыққа  акклиматизацияланумен  кейбір  қатынаста  ұқсас  əсерлерді 

тудырады:  жаттыққан  адамдар  жаттықпаған  адамдарға  қарағанда 

суықтық  экспозицияға  жылу  өндірудің  көп  күшеюімен  жəне  тері 

температурасының аз төмендеуімен жауап береді.

Орта биіктік жəне климаттық белдеулердің ауысуы 

жағдайларында спорттық жұмысқа қабілеттілік

Атмосфералық  ауаның  барометрлік  қысымды  анықтайтын 

айтарлықтай  салмағы  болады.  Ол  өзінің  салмағымен  сығылады, 

сондықтан  оның  қысымы  мен  тығыздығы  жер  бетінде  (теңіз 

деңгейінде)  көбірек  жəне  биіктеген  сайын  азаяды.  Биіктікке  бай-

ланысты  барометрлік  қысымның  төмендеуі  гипобаралық  күйді  ту-

дырады.  Биіктікке  шығу  барысында  барометрлік  қысымның  азаю-

310

ына пропорциялы түрде атмосфералық ауаны құрайтын газдардың 

парциалдық қысымы төмендейді. Адам үшін оттегінің парциалдық 

қысымының  төмендеуінің  жəне  осымен  байланысты  дем  алған 

ауа  көлеміндегі  оның  молекулалары  санының  төмендеуінің,  яғни 

гипоксиялық  күйдің  басты  маңызы  бар.  Биіктікте  адам  өспелі 

гипобаралық гипоксия күйіне түседі. Мұндай жағдай герметикалық 

барокамерада  ондағы  қысымды  төмендету  жолымен  жасалуы 

мүмкін.  Кейде  оларды  қоспалардың  қалыпты  жалпы  барометрлік 

қысым кезінде О

2

 мөлшері төмендетілген газ қоспаларымен тыныс 

алдыру жолы арқылы модельдейді. 

Биіктіктің  артуымен  атмосфералық  ауадағы  оттегі  тапшылығы 

альвеолалық  ауада  оттегі  парциалдық  қысымының  төмендеуін, 

артерия  қанындағы  оның  мөлшерінің  азаюын  жəне  соның  салда-

ры  ретінде  ұлпалардың  оттегімен  қамтамасыз  етілуінің  нашарла-

уын  тудырады.  Сондықтан  тауда  болу  организмнің  оттегімен  ба-

рабар  қамтамасыз  етілуін  ұстап  тұру  үшін  арнайы  физиологиялық 

бейімделуді қажет етеді. 

Биіктікте  атмосфера  тығыздығының  төмендеуінің  басқа  əсері 

қозғалатын  денеге  ауаның  сыртқы  кедергісінің  азаюы  болып  та-

былады. Сондықтан бірдей жылдамдықпен орын ауыстыру кезінде 

сыртқы жұмыс жазыққа қарағанда биіктікте азырақ болады. Əсіресе, 

бұл  жоғары  жылдамдықпен  орын  ауыстыру  арқылы  орындала-

тын спорттық жаттығуларда көрінеді. Қысқа қашықтыққа жүгіруде 

(спринтер),  конькимен  шапшаң  жүгіруде,  қысқа  арақашықтағы  ве-

лосипед спортында жазыққа қарағанда биіктікте неғұрлым жоғары 

нəтижелерге қол жеткізу мүмкін болады.

Ауа  температурасы  биіктік  артқан  сайын  төмен  болады.  Егер 

теңіз деңгейінде орташа температура 15°С-қа тең болса, ол биіктік 

əр 1000 м артқан сайын 6,5°С-қа тіпті,11000 м жуық биіктікке дейін 

көтерілу барысында төмендеуі мүмкін. 

Биіктікте  сонымен  қатар  ауаның  салыстырмалы  ылғалдылығы 

да  төмендейді.  Тауда  ауа  неғұрлым  құрғақ  болғандықтан,  бұл 

жағдайларда теңіз деңгейіне қарағанда дем шығарған ауамен судың 

жоғалуы көбірек болады. Егер жоғары биіктікте ұзақ жұмыс орын-

далатын болса, онда судың көп жоғалуы дегидратацияға жəне ауыз 

қуысының кеберсінуі сезіміне əкелуі мүмкін. 

Тауда  күн  жəне  ультракүлгін  радиациялары  əсері  жазыққа 

қарағанда  неғұрлым  қарқындылау  болғандықтан  қосымша 

қиындықтар, яғни күюді, қардан көздің қарығуын тудыруы мүмкін. 

311

Тартылыс  күші  биіктік  артқан  сайын  азаяды.  Сондықтан  орта 

биіктік жағдайында секіру, лақтыру сияқты спорттық жаттығуларды 

орындау барысында жоғары жетістіктерге жету қолайлы келеді. 

Альпинизмнен 

(шыңға 

өрмелеуден) 

басқа 

спорттың 

барлық  түрлерінде  жаттықтыру  мен  жарыстар 2500-3000 м-ге 

дейінгі  биіктікте  өтеді.  Осыған  орай  спорттық  практика  үшін                                             

1500-3000  м-ге  дейінгі  орта  таулы  аймақ  биіктігінің  организмге 

физиологиялық ықпалының қаншалықты екенін білу өте маңызды. 

Төменгі атмосфералық қысымның жедел

физиологиялық əсері

Биіктікке  шыққан  бетте-ақ  немесе  барокамерада  «көтерілуге» 

жауап ретінде гипобаралық гипоксия жағдайы тудырған организмде 

бірқатар физиологиялық өзгерістер туындайды. 

Тыныс алу қызметі. Биіктікте тыныштық күйде немесе субмак-

сималды жүктемені орындау кезінде организмнің оттегіге қажеттілігі 

жазықтағы сияқты болып қалады. Сондықтан организмді оттегімен 

барабар қамтамасыз ету үшін биіктікте ауа көлемі бірлігіндегі оттегі 

молекулалары  санының  азаюы  өкпе  вентиляциясы  ұлғаюымен 

сəйкесінше  өтелуі  керек.  Бұл – биіктіктің  гипоксиялық  жағдайына 

организмнің жылдам бейімделуінің негізгі функциялық механизмі. 

Тыныштық күйде 3000-3500 м-ге дейінгі биіктікте өкпе вентиля-

циясы басында аса айтарлықтай күшеймейді. Сондықтан сол сəтте-ақ 

көбіне əсіресе, альвеолалық ауадағы оттегі парциалдық қысымының 

көп  төмендеуі  байқалады.  Биіктікте  бұлшық  ет  жұмысын  орындау 

кезінде  өкпе  вентиляциясы  жазыққа  қарағанда  ең  əуеліден  елеулі 

көп болады. Сол бір адамның өзінде бірдей абсолютті (О

2

 пайдала-

нуы бірдей) жүктеме кезінде өкпе вентиляциясы неғұрлым биіктік 

жоғары болған сайын соғұрлым күштірек жүреді. 

Бір  жағынан  жоғары  биіктікте  төменгі  ауа  тығыздығы  сыртқы 

тынысты  жеңілдетеді,  ал  басқа  жағынан  алып  қарағанда  төмен 

барометрлік  қысым  кезінде  кеуде  ішілік  қысымды  жоғарылататын 

тыныс  бұлшық  еттерінің  қабілеті  төмендейді.  Тұтасымен 

алғанда,  дегенмен,  биіктікте  тыныс  алу  аппаратының  максималды 

мүмкіндіктері  теңіз  деңгейіне  қарағанда  көбірек.  Үлкен  биіктікте 

максималды жұмыс кезінде өкпе вентиляциясы 200 л/мин-қа жетуі 

мүмкін. 

312

Барометрлік  қысымның  төмендеуі  өкпе  вентиляциясы  күшеюі 

мен басқа физиологиялық механизмдердің қанда жəне дененің басқа 

ұлпаларында О

2

 мөлшерінің төмендеуін тосқауылдауына қарамастан 

организмнің  оттегі  тасымалдау  жүйесінің  барлық  буындарында  О

2

 

парциалдық кернеуінің азаюына əкеледі. Нəтижесінде митохондрия 

маңайында оттегі қысымы теңіз деңгейінде 10 мм сынап бағанасы 

тең жəне тіпті, 5600 м биіктікте 5 мм сынап бағанасы жуық болады. 

Мұндай қысым дене жасушаларында тотығу ферментативтік реак-

циялары жүруі үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ету барысында 

жетіп жатыр. 

Альвеолалық  ауадағы  О

2

  парциалдық  қысымы  тыныс  алған 

ауадағы осы газдың қысымымен жəне өкпе вентиляциясы өлшемімен 

анықталады.  Өкпе  вентиляциясы  неғұрлым  жоғары  болған  сайын, 

яғни, өкпеде ауа неғұрлым көп алмасса, соғұрлым альвеолалық ауа 

құрамы атмосфералық ауаға тақау болады. Дегенмен, альвеолалық 

ауадағы  О

2

  парциалдық  қысымы  кез  келген  жағдайда  осындай 

атмосфералық  (тыныс  алатын)  ауаға  жуықтауы  ғана  мүмкін,  бірақ 

оған  тең  болу  немесе  одан  асып  кету  деген  мүлдем  болмайды. 

Осыған орай биіктіктің артуы (барометрлік қысым төмендеуі) бары-

сында атмосфералық ауада жəне сəйкесінше, альвеолалық ауада О

2

 

парциалдық қысымы төмендейді. 

Атмосфералық  жəне  альвеолалық  ауадағы  О

2

  парциалдық 

қысымының  төмендеуіне  пропорциялы  артерия  қанында  О

2

 

парциалдық  кернеуі  төмендейді  (гипоксемия).  Бұл – тыныштық 

күйде  өкпе  вентиляциясының  күшеюіне  əсер  ететін  маңызды 

стимулдардың  бірі.  Гипоксемия  тыныс  орталықтары  белсенділігін 

рефлексті күшейтетін каротидті жəне қолқа денешіктер хеморецеп-

торларын стимулдайды (ынталандырады). 

Биіктік  гипервентиляциясы  қаннан  тыныс  шығарылған  ауа-

мен  СО

2

  біржола  жойылуының  күшеюін  тудырады.  Нəтижесінде 

биіктікке шығу барысында бұлшық ет спазмдарын (түйілуін) жəне 

көлемді вазоконстрикция дамуын тудыруы мүмкін болатын артерия 

қанында СО

2

 кернеуі төмендейді, яғни гипокапния дамиды. Əсіресе, 

организм үшін ми тамырларының тарылуы салдары жағымсыз бо-

лады. 

Қаннан тыныс шығарған ауамен СО

2

 кетірілуінің күшеюі кезінде 

ондағы бикарбонатқа қарағанда еріген СО

2

 мөлшері көп төмендейді. 

Сондықтан  биіктік  гипервентиляциясының  екіншілік  əсері  қан 

313

реакциясының  сілті  жаққа  жылжуы – рН  жоғарылауы  (тыныс  алу 

алкалозы)  болып  табылады.  Артериялық  қандағы  рН  жоғарылауы 

жəне  СО

2

  парциалдық  кернеуінің  төмендеуі  тыныс  орталығына 

тежеуші ықпал жасайды. 

Биіктікте  өкпе  вентиляциясы  деңгейін  гипоксиялық  жағдайда 

организмнің  оттегімен  барабар  қамтамасыз  етілу  қажеттілігі  мен 

қалыпта қышқыл-сілті тепе-теңдігін сақтау қажеттілігі арасындағы 

физиологиялық компромисс ретінде қарастыру керек. 

Биіктік  гипоксия  жағдайында  артериялық  қандағы  О

2

 

парциалдық  кернеуінің  төмендеуі  гемоглобиннің  оттегімен 

пайыздық  қанығуының  төмендеуіне  жəне  сəйкесінше,  қандағы 

оттегі  мөлшерінің  төмендеуіне  əкеледі. 2000-3000 м  биіктікте 

альвеолалық  ауадағы  О

2

  парциалдық  қысымы  шамамен, 80-60 мм 

сынап бағанасы тең, яғни əлі оксигемоглобин диссоциациясы қисық 

сызығының «тегіс», жоғары бөлімінде болады (60-сурет).

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: