Спорттық ойындардың физиологиялық сипаттамасы

486

ойындар қимыл реакцияларының, қозғалыс координациясының да-

муына əкелетін қозғалыстардың салыстырмалы (допты соғу, секіру 

жəне  т.б.)  алуан  түрлілігімен  сипатталады.  Дегенмен,  қозғалыс 

алаңының  шектеулі  болуы,  əсіресе,  жаңа  бастаған  ойыншылар-

да  дене  сапаларының,  соның  ішінде  төзімділіктің  дамуында  бұл 

ойындардың  маңыздылығын  төмендетеді.  Есесіне  жүктеменің  аса 

ауыр еместігі мен бастапқы техникалық амалдардың күрделі болма-

уынан бұл ойындар ерлер мен əйелдер, жасы мен дене дайындығы 

əртүрлі  адамдар  (егде  жастағылар)  арасында  да  кең  қолданысқа 

ие.  Бұл  ойындарға  балаларды 8-9 жастан  баули  бастауға  болады.  

Медициналық  көрсеткіштер  бойынша  бұл  ойындар  емдік  дене 

шынықтыруда да пайдаланылады (14-тарауда толық баяндалған). 

Екінші топқа – баскетбол, гандбол (қол добы) жатады. Бірінші 

топтан қозғалыстың сан алуан болуымен, қарқындылығымен (жыл-

дам  жүгіру,  секіру,  түрлі  жағдайларда  допты  қағып  алу,  лақтыру 

жəне  т.б.),  ойын  жағдайының  жиі  əрі  тез  өзгеруімен,  алаңда 

ойыншылардың  жылдам  орын  ауыстыруымен  ерекшеленеді. 

Мұның  барлығы  шапшаңдық,  ептілік,  күш  жəне  дене  төзімділігін, 

яғни  жан-жақты  дене  дамуын  қамтамасыз  етеді.  Бұл  топтағы  ой-

ындар  жастары  қырықтан  аспаған  ерлер  мен  əйелдерге  арналған, 

өйткені  жылдамдықты  жəне  күштік  қозғалыстардың  көп  болуы, 

жылдам  темп  пен  қозғалғыштық  барынша  дене  жүктемесін  туды-

рады  (74-суретті  қараңыз).  Жасөспірімдерді  ойын  техникасымен 

үйретуді 9-10 жастан, ал жаттықтыруды 11-12 жастан бастауға бо-

лады. 

Үшінші  топқа – футбол,  хоккей  сияқты  кең  тараған  ерлердің 

спорттық ойындары жатады. Сонымен қатар регби, су полосы жа-

тады. Бұл ойындардың ерекшелігі жылдамдықты-күштік сипаттағы 

қозғалыстардың  басым  болуы.  Сəйкесінше,  бұл  топтағы  ойындар 

басқа  топтағы  қаңқа  бұлшық  еті  мен  бұлшық  ет  күшін,  сонымен 

қатар  жалпы  дене  төзімділігін  дамытады.  Сонымен  қатар  ерік  са-

пасын  (батылдық,  табандылық  жəне  т.б.)  тəрбиелеуге  септігі  мол. 

Ойынның жалпы сипаты, ауыр дене жүктемесі оның тек жас ер адам-

дар үшін (36-38 жас) қолайлы екендігін көрсеттеді. Жасөспірімдерге 

10-11 жастан бұрын ойынның амалдарын үйретуді бастамау керек. 

Спорттық  ойындар  дене  тəрбиесінің  негізгі  құралдарының 

арасында  айтарлықтай  орын  алады.  Жүйелі  түрде  жаттығу  мен 

спорттық  ойындар  бойынша  жарыстар  кезінде  дəрігелік  бақылау 

487

қажет. Жасөспірімдерді жаттықтыру кезінде, əсіресе, 3-топтың ой-

ындарымен  шұғылданатындарында  жалпы  дене  дайындығының 

маңызы зор. 

Футбол,  баскетбол,  волейбол,  хоккей,  гандбол,  теннис  тəріздес 

спорттық  ойындар  қозғалыстың  алуан  түрлілігімен  сипаттала-

ды.  Олар  жүгіруді,  секіруді,  допты  орнында  тұрып  жəне  секіріп 

лақтыруды,  соққы  беруді,  түрлі  күштік  элементтерді  жəне  т.б. 

қамтиды.  Барлық  аталмыш  қозғалыстар  ойыншылардың  өзара 

əрекеті  жағдайларында  орындалады.  Қозғалыстың  құрылымы  мен 

оның қарқындылығы ойын кезінде үздіксіз өзгеріп отырады. 

Шайбалы  хоккей,  баскетбол,  регби,  гандбол  жəне  т.б.  сияқты 

кейбір  ойын  түрлеріне  жаттықтыру  үдерісінде  көрініс  беретін 

жылдамдықты-күштік  бағыттанушылық  тəн.  Спорттық  ойындар 

шапшаңдық, күш, ептілік жəне басқа да дене сапаларын дамытуға 

мүмкіндік  береді.  Ойын  түрлеріне  байланысты  организмдегі 

физиологиялық өзгерістер сан алуан келеді. 

Спорттық  ойын  түрлерінде  энергия  шығыны  алаң  мөлшеріне, 

ойын темпі мен ырғағына, жекпе-жекке, спортшының біліктілігіне 

жəне олардың жаттығу дəрежесіне тəуелді болып келеді. Мəселен, 

волейболшылар  мен  баскетболистерде  энергия  шығыны  ерлерде 

4200-4500 ккал, ал əйелдерде 3600-3800 ккал болады. ОМП баскет-

болшы  əйелдерде 44 мл/мин/кг,  ер  адамдарда – 53 мл/мин/кг  тең. 

Футболшы ерлерде 58 мл/мин/кг жəне волейболшы ер адамдарда  57 

мл/мин/кг болады. Ойын кезінде тыныс жиілігі (ТЖ) минутына 20-

30-дан 60-ға дейін болса, ӨТС 3500 мл-ден 5000 мл-ге дейін, ал əйел 

адамдарда 3000-4500 мл-ге тең келеді. Тыныштық күйде ЖЖЖ 45-

55 екп/мин. болса, шайбалы хоккей ойыны кезінде 160-200 екп/мин. 

жəне одан жоғары, баскетбол, футбол, гандболда 140-180 екп/мин. 

жəне одан да көп мəнге жетуі мүмкін. 

Ойыннан немесе жаттығудан кейін қандағы лактат мөлшері 8-14 

ммоль/л жəне одан да жоғары болады. 

Су  добы.  Ватерполшылар  спорттық  плавкилар  мен  арнайы  бас 

киімдер киеді. Су добына спортшының басы су үстінде көтеріңкі, есу 

қысқарақ болатын кролль əдісімен жүзу техникасы тəн. Спортшы-

лар дриблингпен допты алып жүру үшін мұрын жолды су толқынын 

пайдаланып,  допты  баспен  қозғайды.  Негізгі  техникалық  тəсілдер 

алақан бұрылысымен допты қағып алу, допты аулау жəне лақтыру. 

Ватерполшылар жұмысы негізінен аэрообты-анаэробты режим-

488

де  жүзеге  асырылады.  Өкпе  вентиляциясы  ватерполшыда  жоғары 

жəне  минутына 100-160 л  жəне  одан  жоғары,  оттегіні  сіңіру 5,5-

6  л,  ОМП 58 мл/мин/кг,  ӨТС 5 л-ден  жоғары  мəнге  жетуі  мүмкін. 

Тыныштықта  ЖЖЖ 45-50 екп/мин,  ал  ойын  кезінде 160-190 екп/

мин. дейін жетеді. 

Жекпе-жек спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы

Еркін күрес, грек-рим, самбо, дзюдо жəне т.б. күрес түрлері жек-

пе-жекке қатысады. 

Күрестің құралы қарсыласын ұстап алып, тепе-теңдігін жоя оты-

рып, жерге не кілемге алып лақтыру болып табылады. 

Күресте  статикалық  ширығу  тəн  жылдамдықты-күштік  жұмыс 

спортшының  күшін,  шапшаңдығын,  ептілігін  дамыта  түседі. 

Палуандардың қимыл əрекеті табысты болу үшін проприоцептивті 

сезімталдықты дамыту қажет.

Палуандарда  бұлшық  ет  жүйесі  жақсы  дамыған,  ол  көбіне, 

анаэробты  режимде  жұмысқа  бейімделген.  Күрес  кезінде  энергия 

шығыны өте жоғары болады. Ұстасу кезінде ол орта есеппен, 1 ми-

нутта 10-12 ккал жəне одан жоғары мəнге жетіп жығылады. Тыныс 

жиілігі ұстасу кезінде минутына 35-40 экс  жəне одан жоғары бола-

ды. Тыныс алудың кідіру моменттері мен күштену қармау кезінде, 

лақтыруды  орындауға  дайындық  пен  лақтыру  кезінде  байқалған. 

Салмақ  категориясына  байланысты  энергия  шығыны 3700-6000 

ккал  жəне  одан  жоғары  болады.  Оттектік  сұраныс  жұмыстың 

қарқындылығына  тəуелді  болып  келеді.  Оттектік  қарыздылық 

ұстасудың соңғы кезеңінде айтарлықтай шамаға жетуі мүмкін. ОМП 

57 мл/кг/мин. тең болады. 

Тыныштық  күйде  ЖЖЖ  орта  есеппен, 45-60 екп/мин.  Ұстасу 

кезінде  жəне  əсіресе,  ұстасқаннан  кейін  ЖЖЖ 180-200 екп/мин. 

жəне одан жоғары мəнге жетуі мүмкін. Артериялық систолалық қан 

қысымы 150-160 мм сынап бағанасы жəне диастолалық қан қысымы 

80-100 мм сынап бағанасы дейін жоғарылауы мүмкін. 

Қандағы лактат ұстасудан соң жоғарылайды жəне 8-10 ммоль/л. 

Палуандар үшін тер бездері қызметінің күшеюі тəн. Мұны палуан-

дарды ұстасуға дайындау кезінде ескерген жөн: оны маймен уқалап, 

сүртуге болмайды. 

489

Бокс  кең  тараған  жекпе-жек  түрі.  Бокспен  шұғылдану  үшін 

үлкен  шыдам,  күш,  ержүректік,  ептілік,  беріктік,  тез  шешім 

қабылдаушылық, сонымен қатар басқа да арнайы сапалар қажет. 

Энергия  шығыны  жұмыс  қарқындылығына    байланысты,  ол 

аз  салмақ  категориясындағы  спортшыларда  көбірек  келеді  жəне 

минутына 15-25 ккал  болады.  Жалпы  алғанда,  жаттығудан  кейін 

энергия  шығыны  салмақ  категориясына,  сыртқы  орта  температу-

расына  жəне  спортшының  жаттығу  дəрежесіне  байланысты 3700-

6000 ккал құрайды. ОМП 55 мл/мин/кг тең. ТЖ минутына 35-50-ге 

жетуі  мүмкін  болса,  ал  өкпелік  вентиляция 80-нен 120 жəне  одан 

да  көп  литрді  құрайды.  Оттегіні  сіңіру 4-5 л/мин.  тең  əрі  оттектік 

қарыздылық тəн. Боксшыларда ӨТС орта есеппен, 3500-4500 мл. 

ЖЖЖ-не баяулау тенденциясы тəн, тыныштық күйде 45-55 екп/

мин. Ұрыс кезінде ЖЖ 180-200 екп/мин. жəне одан жоғары мəнге 

жетуі мүмкін. Ұрыстан кейін қандағы лактат мөлшері дереу артады 

да, 8-12 ммоль/л жəне одан жоғары болады. 

Сайысу  (семсерлесу)  –  спорттық  суық  қарулардың  бір  түрімен 

жекпе-жек  негізінде  жатқан  спорт  түрі.  Сайысу  сабақтары 

шапшаңдықты,  ептілікті,  төзімділікті,  өзін-өзі  ұстауды,  күрделі 

жағдайларда қас қағымда шешім қабылдауды жəне тез əрекет етуді 

дамытады. 

Рапира, сапы (шпага) немесе қылышпен сайысуда спортшының 

мақсаты берілген уақытта қарсыласына көп соққы  санын беріп не-

месе түйреп үлгеру.  

Қазіргі кезде сайысуда рапира, шпага жəне қылыш сияқты қару 

түрлері  қолданылады.  Үшкір  қылыш  пен  семсер – шаңышқылы, 

қылыш – жарғыш  қару.  Рапира  мен  шпага  арқылы  сайысуда  элек-

троаппаратура  қолданылады,  яғни  түйрегеннен  соң  электр  тізбегі 

тұйықталады да кішкентай лампы жанады. 

Ұрыс  кезінде  ЖЖЖ  артады  да, 160-180 екп/мин.  жəне  одан 

жоғары мəнге жетуі ықтимал. ОМП ер адамдарда 56 мл/мин/кг, ал 

əйелдерде 44 мл/мин/кг.

Сайысуда көру, тепе-теңдік жəне қимыл аппараттарының маңы-

зы  зор.  Көру  қабылдауы  негізінен  сайысшының  барлық  əрекетін 

анықтайды. ТЖ ұрыс кезінде минутына 30-40 экс жəне одан жоғары 

мəнге дейін артады. Энергия шығыны түйреу мен барлық айқастың 

қысқа мерзімде орындалуымен байланысты айтарлықтай болмайды. 

Сайысшыларда өкпелік вентиляция жарыс кезінде 60-100 л/мин. 

490

дейін  жоғарылайды.  Энергия  шығыны  ерлерде 3600-4200 ккал,  ал 

əйел адамдарда 3000-3600 ккал тең болады. 

Жылдамдықты-күштік спорт түрлері

Ауыр атлетика (АА) – штанга көтеруден бəсеке, бұл дене күші 

мен техника қатар шешуші рөл атқаратын спорт түрлеріне жатады. 

Жұмыс динамикалық сипатта, ал штанганы көтерген жəне бекіткен 

кезде  статикалық  сипатқа  ие  болады.  Штанганы  көтергенде  дене 

тепе-теңдігін сақтап тұру маңызды болып табылады. 

Ауыр  атлетика  күш  пен  шапшаңдықты  дамытады.  Штанга 

қозғалысы координация бойынша күрделі болып келеді. 

А.  Н.  Воробьев  мəліметтері  бойынша  штанга  көтерушілерде 

негізгі  алмасу  күйінде  энергия  шығыны  (салмақ  категорияларына 

тəуелділіктен  тыс)  стандартты  өлшемдердің 86-96%-ын  құрайды. 

Бұл  тотығу  үдерістерінің  үнемділігін  көрсетеді.  Жаттығу  кезіндегі 

жиынтық  энергия  шығыны  салмақ  категориясына  байланысты 

3700-ден 6000 ккал-ға дейін болады. ОМП 56 мл/мин/кг тең келеді. 

Штанга көтергенде тыныс алу күштенген жəне тынысты кідірткен 

кезде  жүреді.  Бұл  кезде  құрсақ  ішілік  жəне  веноздық  қан  қысымы 

жоғарылайды. 

Штанга көтерген кезде өкпелік вентиляция мен оттегіні сіңіру аса 

жоғары  болмайды.  Бұлшық  ет  жұмысы  штанга  көтергенде  көбіне, 

анаэробты  жағдайларда  өтеді,  осыған  орай  оттектік  қарыздылық 

оттектік қордың 80-90%-ға жетуі мүмкін. 

ЖЖЖ  штанга  салмағына,  тəсілдің  қайталануына  жəне 

спортшының  жаттығу  дəрежесіне  байланысты  болады.  Ол 160-

185  екп/мин  жетуі  ықтимал.  ЖЖЖ  жиіленуі  көбіне,  штанганы 

түсіргенде  байқалады.  Тыныштық  күйде  штанга  көтерушілердің 

пульсі 60-70 екп/мин  болады.  Оларға  артериялық  қан  қысымының 

жоғарылау тенденциясы тəн. Бұл жаттығу кезінде тыныстың кідіруі 

мен күштенуге байланысты. Жаттығудан кейін систолалық сияқты 

диастолалық қан қысымының да төмендеу тенденциясы тəн.  

Штанга  көтерген  кезде  күштену  (ышқыну)  жүрек  қызметіне 

қандай  да  бір  қиындықтар  тудырады,  мұның  жүрек  бұлшық  еті 

гипетрофиясының дамуына əкелуі сирек құбылыс емес. 

491

Күрделі техникалық спорт түрлері. Гимнастиканың 

физиологиялық сипаттамасы

Спорттық  гимнастика – денсаулықты  нығайтуға,  адамның 

қимыл  қабілеттерін  жетілдіруге  жəне  дененің  үйлесімді  дамуына 

бағытталған  арнайы  дене  жаттығуларының  жүйесі. «Гимнастика» 

түсінігі аясына спорттық жəне көркем гимнастика, спорттық акро-

батика кіреді. 

Спорттық гимнастикада ер адамдар алты, ал əйел адамдар төрт 

снаряд қолданады. 

Гимнасшы  жаттығулары  қозғалыс  аппаратын  жетілдіруге 

бағытталған.  Энергия  шығыны  гимнастикалық  жаттығулардың 

қысқа мерзімде орындалуына байланысты айтарлықтай болмайды. 

Тек жаттығуларды көп рет қайталағанда, күніне жаттығуды 2-3 рет 

орындаған  кезде  ғана  əйел  адамдарда 3000-3600 ккал,  ал  ерлерде 

3600-4200 ккал тең болады. Ер адамдарда ОМП 60 мл/мин/кг.

Қозғалыстың  сан  алуан  болуымен,  кеңістіктегі  дене  күйімен 

жəне  статикалық  қалыптың  болуымен  байланысты  тыныс  алу 

аппаратының  жұмысына  белгілі  бір  қиындықтар  туындайды.  Ты-

ныс жиілігі, тереңдігі, ырғағы орындалатын жаттығу техникасының 

ерекшеліктеріне  байланысты  келеді.  Кейбір  жаттығулар  тыныстың 

кідіруі  жəне  күштену  кезінде  орындалады.  Гимнастикалық 

жаттығуларды  орындау  кезіндегі  газ  алмасу  мөлшері  қозғалыс  си-

патына жəне жұмысқа тартылған бұлшық еттер топтарына тəуелді 

келеді. 

Жаттығуларды  орындауға  жүрек-тамыр  жүйесінің  реакциясы 

əртүрлі.  Мəселен,  акробатика,  секіру,  жүгірулері  көп  құралдарсыз 

жасалатын  гимнастикалық  қозғалыстарды  (еркін  жаттығуларды) 

орындау  кезінде  пульс 160-180 екп/мин  жəне  одан  жоғары  мəнге 

дейін  жиілейді,  артериялық  (систолалық)  қан  қысымы 130-150 мм 

сынап бағанасы дейін жоғарылайды. 

Сыртқы  тыныс  алу  қызметі  жоғары  көрсеткіштер  көрсетпейді, 

бұл статикалық күйдің көп болуымен байланысты, ал динамикалық 

жаттығулардың қысқа мерзімде орындалатыны белгілі. Құралдарсыз 

жасалатын  гимнастикалық  қозғалыстар  кезінде  ТЖ  соншалықты 

организмнің  оттегіге  сұранысымен  емес,  сол  немесе  басқа  да 

жаттығуларды  орындаудан  туындаған  тыныс  алу  мүшелерінің 

биохимиялық  өзгерістерімен  анықталады.  Оттектік  қарыздылық 

492

құралдарсыз жасалатын гимнастикалық қозғалыстардан кейін 85%-

ға жетсе, ал снарядтармен орындалатын жаттығулар кезінде 98%-ға 

дейін жоғарылайды. 

Мəнерлеп  сырғанау.  Мəнерлеп  сырғанауда  орындалатын 

элементтердің  темпі,  ырғағы,  күрделілігі  музыканың  қостауымен 

қатар жүреді. Мəнерлеп сырғанау жеке сырғанау (ерлер мен əйелдер), 

жұптасып  сырғанау  мен  мұзда  орындалатын  спорттық  билерден 

тұрады.  Энергия  шығыны  орындалатын  жаттығулардың  түріне, 

олардың күрделілігіне, темпіне жəне т.б. басқа факторларға байла-

нысты.  Мысалы,  мұзда  билеуге  қарағанда  жеке  сырғанауда  (еркін 

программа) жəне жұптасып сырғанауда (ерлерде) энергия шығыны 

жоғары болады. 

Энергия шығыны 3000-4100 ккал дейін болуы ықтимал. ОМП 58 

мл/мин/кг тең. Өкпелік вентиляция 80-160 л/мин. жəне одан жоғары 

болуы  мүмкін,  оттегіні  пайдалану 4,0-4,5 л/мин.  болады.  Əсіресе, 

жеке  сырғанаудағы  сияқты  жұптасып  сырғанудағыдай  еркін  про-

граммаларды  орындау  кезінде    оттектік  қарыздылық  тəн  келеді. 

ЖЖЖ тыныштық күйде 45-50 екп/мин, ал сырғанау кезінде 160-180 

екп/мин жəне одан да жоғары мəнге жетуі ықтимал. Қандағы лактат 

концентрациясы 14-18ммоль/л жəне одан жоғары мəнге дейін арта-

ды. 

Спорттың басқа  түрлері

Спорттық  бағдарлау  алдын  ала  белгіленген  орындарды 

қатысушылар карта мен компас қолдана отырып, барынша тез табуға 

тырысатын  спорттық  жарыс  түрі.  Бұл  спорт  түрі  спортшылардың 

төңіректі  бағдарлау  қабілеті  мен  жүгіру  дайындығын  талап  етеді. 

Трасса,  яғни  жолдың,  каналдың  картаға  түсірілген  негізгі  ар-

насы  көбіне,  орман  белдеуінен  өту  керек  жəне  мүмкіндігінше 

қатысушылар үшін таныс емес жерлерде болған дұрыс. Бағдарлауға 

күш  салу  тынығумен,  ал  дене  жүктемесі  зейінді  шоғырландыру 

қажеттілігімен алмасып отыратын таза ауада интервалды жүгіріс тəн. 

Бұл спорт түрі кардиореспираторлық жүйеге жағымды ықпал етеді 

жəне  шұғылданушының  жұмысқа  қабілеттілігі  мен  денсаулығын 

жақсартатын тамаша амал болып табылады.  

Энергия шығыны трасса профиліне, спортшының дайындығына, 

яғни  жаттығу  дəрежесіне  жəне  ауа  температурасына  байланысты 

3500-5000 ккал болады. Ерлерге қарағанда əйел адамдарда энергия 

шығыны 15-20%-ға  азырақ. 

493

Өкпе  вентиляциясы  жүгірістің  темпіне  (жылдамдығына)  жəне 

трасса профиліне байланысты 80-нен 120-140 л/мин, ОМП ерлерде 

77 мл/кг/мин, ал əйелдерде 58 мл/кг/мин. болады. 

ЖЖЖ  тыныштық  күйде 45-60 екп/мин,  ал  жарыс  (жүгіріс) 

кезінде 160 екп/мин жəне одан жоғары болуы мүмкін. 

Альпинизм  спорттың  жазда  жəне  қыста  тауға,  шыңға,  мұзға, 

мұздақ  қар,  қарда  жаяу,  шаңғымен  жүріп,  өрмелеп  көтерілу  түрі. 

Тəжірибеде  альпинизмнің  барлық  түрі  бірге  қолданылады.  Атауы 

Еуропа құрлығындағы «Альпі» тауынан шыққан. 

Биік  тауға  тау  етегі  айналымы 2000 м-ден  жоғары  болатын 

қыраттар мен тау бастары жатады. Жеке таулар, таулар тобы жəне 

таулар  тізбегі  болады.  Тау  беткейінің  түрлі  формалары  шыңға 

өрмелеушінің  алдына  көптеген  міндеттер  қояды.  Биіктікке  бай-

ланысты  жұмыстар  максималды,  субмаксималды  жəне  жоғары 

қарқындылықты  болуы  мүмкін.  Ұлпалар  гипоксиясы    мен  гипок-

семия байқалады. Өрмелеу кардиореспираторлық жүйелерге үлкен 

сұраныстар  артады,  осыған  орай  өкпелік  вентиляция,  ТЖ,  ЖЖЖ 

дереу  артады.  Жұмыс  аэробты-анаэробты  режимдерде  өтеді,  алай-

да,  неғұрлым  биіктік  жоғары  болған  сайын,  соғұрлым  анаэроб-

ты  жұмысқа  қабілеттілік  пайызы  көп  болып  келеді.  Қанда  лактат 

мөлшері дереу артады, оттектік қарыздылық көп болады. ЖЖЖ 160-

190 екп/мин жəне одан жоғары мəнге жетуі мүмкін. 

Неғұрлым  биіктік  артқан  сайын,  соғұрлым  парциалдық  қысым 

айтарлықтай  азаяды.  Мəселен, 2500 м  биіктікте  қалыптағыдан 

(норма – 760 мм cынап бағанасы) 2/3 дейін, 5500 м биіктікте – 1/2, 

ал 7500 м  биіктікте 1/3 дейін,  яғни 280 мм  сынап  бағанасы  дейін 

түседі.  Жұмысқа қабілеттілікке температураның төмендеуі, төмен 

абсолютті ылғалдылық, жоғары күн радиациясы, күшті жел жəне т.б. 

факторлар ықпал жасайды. Барлық аталмыш факторлардың үйлесуі 

биік таулы климатты сипаттайды. 

Атмосфералық  ауадағы  оттегінің  парциалдық  қысымының 

төмендеуі  барысында  ол  альвеолалық  ауада  да  азаяды.  Осыдан 

ұлпалар  гипоксиясы  мен  гипоксемия  туындайды.  Бұған  əсіресе, 

дене жүктемелерін орындау кезінде бұлшық ет ұлпалары мен жəне 

одан да жоғары дəрежеде  ми ұлпалары  ұшырайды. 

Ұлпаларда  гипоксемия  мен  гипоксия  туындауына  организм 

компенсациялық реакциялар арқылы жауап береді. Бұл, біріншіден, 

өкпе  вентиляциясы  (ТЖ  жиілеуі,  тыныс  алу  тереңдігі  ұлғаяды) 

494

күшеюі  арқылы  көрініс  береді.  Гипервентиляцияға  жауап  ретінде 

қандағы рН жоғарылауы жəне оксигемоглобин түзілуі орын алады. 

Екіншіден,  қанның  оттектік  сыйымдылығы  жоғарылайды,  қанның 

қордағы  мөлшерден  (деподан)  рефлексті  түрде  айдалуы  жүреді. 

Үшіншіден, қан ағымы артады, яғни рефлексті түрде жүрек соғуы 

жиілейді  жəне  минуттық  қан  көлемі  жоғарылайды.  Осылардың 

барлығы  ұлпаларға,  əсіресе,  миға,  жүрекке  жəне  бұлшық  еттерге 

оттегінің (О

2

) жеткізілуіне əкеледі. 

Гипоксияға  бейімделу  үшін  спортшыларды  дайындауда  орта 

биіктік жағдайында жүргізілген жаттығуларды қолданады. Əсіресе, 

мұндай  жаттығуларды  адаптогендер  пайдалана  отырып,  циклдік 

спорт түрлерінде қолданылу көрсетілген. 

Д.  М.  Мельников  еңбегінде  гэль  футболына  арналған  алаңда 

өткізілетін  көгалдағы  хоккейге  ұқсас  ирландтардың  байырғы  ойы-

ны  керлинг  (ағыл. curling, curl – айналдыру)  спорттық  ойынының 

физиологиялық  сипаттамасы  берілген.  Керлинг  жарысы  ациклдік 

жəне циклдік қозғалыстардан тұрады. Бұл ойынның басты ерекше-

лігі ойын кезеңдерінің қатаң тəртіппен кезектесуі болып табылады. 

Ойын  əрекетінің  үнемі  ауысып  отыруынан  олжарылыстық  спорт 

түріне жатады. Барынша энергия жұмсалатын кезең – ойын алаңын 

жалтырату  кезінде  ЖЖЖ 170-190 екп/мин.  болады  жəне  энергия 

жұмсау  субмаксималды  қуаттылықты (450 Вт  дейін)  жұмыстарға 

сəйкес  келеді.  Жүрек-тамыр  жүйесінің  қызметі  де  орындалатын 

жұмыс  қуаттылығымен  синхронды  өзгеріп  отырады.  Сонымен 

қатар жас балаларда берілген жұмысты орындау кезінде қан айна-

лым мүшелерінің қызметтік қорларын пайдалануының аз тиімділігі 

орын алады. Оттегіні пайдалану көрсеткіштері өзгерістері (0,25-тен 

1,40  л/мин-қа  дейін)  айтарлықтай  емес.  Бұл  жарыста  анаэробты 

режимнің  басым  болатындығын  дəлелдейді.  Төзімділіктің  аралас 

типін дамытатын спорт түрлерімен ұзақ уақыт жаттыққан спортшы-

лар неғұрлым жақсы көрсеткіштерге жеткен. 

495

жүктеу/скачать 9,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: