Оқулық Алматы, 2014 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің «Оқулық»

482
ететiн техникалық құралдарды кешеннiң бөлек және бiрлескен қолдануымен 
жетедi. Өз қадірі болады және кемшiлiктермен олардың қолдануы нақты шарт-
тармен анықталады. Мұнай ластануының оқшау бөлiктерi негiзгi технологиялық 
құрал бостон бөгеттерi болып табылады.
Олар келесi негiзгi талаптарды қанағаттандыруы керек: тез жазуы, 
ыңғайлылықпен және олардың қолдануын орынға тасымалдауды сенiмдiлiкпен 
бейнелеуі, сақтау және тасымалдаудың жанында ең төменгi габариттердің бо-
луы, теңiз шарттарындағы секцияларының тез және ыңғайлы қосуы, жылжымай-
тын және жылжымалы объектілерге бекiткiштi сенiмдiлiктi қамтамасыз етiлуі, 
қайта айналдыру немесе тiк жағдайдың жоғалтуына қарсы теңiзде жеткiлiктi 
орнықтылығы болуы, мұнайдан жеткiлiктi ұзақ уақытқа жарамдылықпен 
және тазартуды жеңiлдiкпен олардың қолдануынан кейiн ие болу. Ауыр шарт-
тардан астам жұмыс iстеуге қабiлеттi ағымдардың жылдамдығына дейiн 
толқынның биiктiгiне жанында олардың қоюын жылдамдықпен 20 м/с-ке дейiн 
тармақтануға мүмкiндiк беретiн бөгеттердiң Боноваларының белгiлi 150 шақты 
түрлерi дәл қазiр 2,5 км/с дейiн. Мысалы, Гудрич американдық фирма теңiз 
Северндей күрделi жылдық шарттары бар кен орнындағы айналма бұрғылама 
платформалардың мұнай жылыстауларының оқшау бөлiктерi үшiн мұндай жа-
нында пайдалануға 1,8 м-ге дейiн 20 м/с-ке дейiн және толқынның биiктiгiне 
жылдамдықпен тармақтануға өлшеулi жүйенi жасады.
Бондар конструктивтi тiптi түрлi бола алады, бiрақ жүйелер барлығында 
жалпылама түрiнде бар. Негiзгi олардың элементi синтетикалық кездемеден 
теңiздiң бетiнде қалтқы құрылымдар көмегiмен алып қалған тiк қабырғасы 
қатты немесе пневматикалық болып табылады. Бөгеушi қабырғаның тiк жағдайы 
және орнықтылық оны бұралуға қарсы төменгi өлкенiң нақтылы түр бекiтiлген 
жүктердiң жүйелерiмен қамтамасыз етiледi.
Диск сияқты жинақтар осьтер айнала су деңгейде орналасқан айналмалы 
металдық және пластмасса диск жүк көтергiш қалқыма қалтқы белгiлерден 
тұрады. Мұнай дисктердiң бетiне жабысады, не ол кейiн шөткелермен неме-
се тартып алатын құрылымдармен шешедi және сыйымдылықтарда жинайды. 
Диск сияқты мұнай жинақтар кiшiгiрiм массаға және өлшемдерде қамтамасыз 
етедi жоғарғы өнiмдiлiк және олар жеткiлiктi су бетiнiң ықтырмалы бондары 
тазартудың жанында кең қолданады. Викоманың мұнай құрама жүйелерi 200 
текше м/сағ, мұнай құрама құрылымына дейiн 1 т және өнiмдiлiк массаларды 
алады, сұйыққа жартылай батырған және мұнайлар айналуда басып қалатын то-
роид орналасқан айналмалы дисктерiмен қалтқы белгi түрiнде орындаған.
Олар жоғарыда айтылған мұнай құрама құрылымдарының жұмысының 
тиiмдiлiгiн жоғарылатулары үшiн боннан екi қанаттары түрiндегi V-бейнелi 
құрылым жасалатыны және бөгеттердiң Боновалары бар комбинациясында жиi 
қолданады.
Мұнай дағына қатысты жүйенің орнын ауыстырғанда мұнайжинағышта, 
оның әсерлігін арттыратын мұнай концентрациясы шоғырланады. Соңғы кездері 

483
орын алып отырған, мұнай шығару қондырғылары мен танкерлі флоттардағы 
апаттардың нәтижесіне байланысты, арнайы суда мұнайжинағыштар 
ойластырылған және шығарылады. Олар мұнайжинағыш қондырғыларды, 
бондық қоршауларды және өзге де мұнайдың төгілуіне қарсы құралдарды та-
сымалдау мен орнатуға арналған. Суда мұнайжинағыш ретінде, ашық теңізде 
қолайсыз қиын ауа райының жағдайында жұмыс істеуге қабілетті, катамаран 
тектес кемелер көп қолданысқа ие боп келеді. Апат (авария) орнына тасымал-
дау ұшақтарымен оларды жылдам тасымалдауға мүмкіндік беретін кемелердің 
конструкциялары жасалған, ол үшін кемелер бөлек модельдерден орында-
лады. Мысалы, мұндай конструкциялы Марк-6 жүйелі мұнайжинағышты 
атаса болады. Соңғы уақытта ерекше мұнайжинағыштың мұнай жинауға 
арналған жоғарғы өндіргішті қондырғылардың ірі тонналы кемелерін жасауға 
деген беталыс үдеріс (тенденция) байқалады. Осылай, «Холдер Оффшор» 
атты норвегиялық фирма, Солтүстік теңізде жұмыс істеуге арналған өзінің 
біртума жобасын ұсынған. Мұнайжинағыштың қалыбы (корпус) диаметрі
43 м цилиндр түрінде орындалған, оған екі бүйірінен әрқайсысы 23 м болатын 
қанаттармен орнатылған. Мұнай қабыршағының қалыңдығы 25 мм болғанда 
мұнайжинағыштың өнімділігі 6000 т/сағ құрайды, жиналған мұнай үшін резер-
вуар сыйымдылығы – 30000 т, экипаждың саны шамамен 400 адам. Мұнайдың 
төгіліп жайылуына қарсы қолданылатын физика-химиялық құралдарға, мұнай 
дағының дисперсиясын тудыратын, яғни дисперганттар деп аталатын майда 
тамшыларға бөлшектейтін заттар жатады. Олар екі негізгі белгілерді қамтиды: 
механикалық жинаудың мүмкіншілігі болмағанда немесе әсері жеткіліксіз 
болған жағдайда максималды түрде мұнаймен ластануды залалсыздандыру 
және су мен мұнайдың әсерлесу бетін арттыру арқылы мұнайдың табиғи жол-
мен жойылуына әсер ету. Қазіргі заманда әлемде мұнайды суда диспергирлейтін 
қасиеті бар бірнеше жүз химиялық заттар шығарылуда. Диспергенттер 
токсикалығы төмен, жоғары эмульгирлейтін қасиеті және биологиялық сіңіп 
кетуі жақсы болуы тиіс. Диспергенттердің негізгі құраушысы болып беттік 
белсенді заттар (БӘЗ) еріткіштер мен реттегіштер құрайды. Олеофилді және ги-
дрофобты қасиетке ие (БӘЗ), сулы-көмірсутек жүйесіндегі байланысты үзеді, 
яғни мұнай дағын ұсақ тамшы бөлшектерге бөледі. Еріткіштер БӘЗ-дің мұнай 
дағына кезекті эмульсияның түзілуі арқылы енуіне әрекет етеді. Олар әртүрлі 
болуы мүмкін – көмірсутектен бастап суға дейін. Мұнай негізінде жасалған 
еріткіштер токсикалық болып келеді, бірақ олар сулы ортада жылдам басылады. 
Стабилизаторлар немесе қоспалар эмульсияны реттегіш, қышқыл ортаны және 
коррозияны ингибиторлар ретінде ендіріледі.
Осы уақытқа дейін диспергенттердің 3 кезеңі жасалған. Үшінші кезең ней-
тралды БӘЗ-дің қышқылы бар қосылыстарының ерітіндісінде еріген күрделі 
қосылысын құрайды. Олардың тасымалдануын жеңілдету үшін концентрленген 
заттар түрінде шығарылады. Оларды судың 10% ерітіндісінде қолданады, со-
нымен қатар олардың токсикалы бірінші кезең диспергенттеріне қарағанда мил-

484
лион есе аз. Үшінші кезеңнің барлық диспергенттері биожайылуға ұшырайды. 
Соңғы кезде диспергенттердің жасанды араластырмай-ақ диспергирленетін 
қасиетті және жоғары биожайылуға қабілетті жаңа тобын ойластыруда.
Теңіз бетіндегі мұнайды жинау үшін диспергенттен өзге, судан мұнайды 
жұту қасиетіне негізделген әртүрлі материалдарды қолдану әдісін де пайдала-
нады. Осы мақсатта сорбенттер қолданылады, яғни оларға олеофилді қасиет 
беру үшін арнайы өңделген заттар. Сорбенттерді қолдану үш сатыда орында-
лады. Біріншісінде, мұнаймен ластанған бетке сорбент шашыратылады, сосын 
сорбент бөлшектерін мұнаймен шылау мақсатында сумен араластыру үдерісі 
орындалады, кейіннен қаныққан сорбенттерді жинастырып, теңіз бетінен 
алып тастайды. Қалғитын сорбент ретінде көптеген табиғи және жасанды ма-
териалдар қолданылады. Жасанды сорбенттер әдетте синтетикалық материал-
дардан жасалады да түйіршік, таяқша немесе полотнии түрінде шығарылады. 
Табиғи сорбенттерге қарағанда мұның басымдылығы регенерациядан соң 
қайта қолдану мүмкіншілігі бар. Тиімді жасанды сорбенттер ретінде полиуре-
танды көбік пен полипропиленді полотно танылған. Соңғы кезде перлит пен 
вермикулит негізінде және полиэтиленді өндіріс қалдықтарының негізінде 
жасалған сорбенттердің жаңа түрі жасалуда. Мұнайға қаныққан сорбенттерді 
жинау әртүрлі мұнайжинағыш қондырғылардың көмегімен жүзеге асырыла-
ды, сонымен қатар ластанған бетті тазалаудың жоғарғы темпіне жетіп отыр. 
Мұнаймен ластанғандағы күрестің бір тәсілі олеофилді гидрофобты ұнтақтың 
немесе қатысты тығыздығы жоғары түйіршіктің көмегімен мұнайды теңіз 
түбіне тұндыру болып табылады. Мұндай тәсілді терең суларда, балық аулау 
аймағынан алшақ орындарда. Яғни суасты әлеміне әкелетін зияндылығы аз 
болатын аймақтарда қолданылу ұсынылады. Олеофилді ұнтақпен өңдегенде 
мұнайдағы диспергирленеді де, сорбенттің қатты бөлшектерін жабады. Егер 
қатты бөлшектің массасы өзін жамылған мұнайдың қалғығыш қасиетінен аса-
тын болса, ол түбіне түседі. Мұнайды тұндырғыш заттардың арасында әсері мол 
болып саналатын ұнтақ бор, құм, ұсақталған кокс, портландцемент, кірпіш шаңы, 
күл, топырақ шаңы, сөндірілген әк, бөлшектелген тас, вермикулит ұсынылады. 
Олеофилді және гидрофилді қасиет беру үшін оларды стеаринді воскпен немесе 
силиконмен өңдейді. Түбіне тұнған сорбенттерді қолдану эмульгирленген мұнай 
үлкен қалыңдықтағы дақты түзгенде тиімді болады. Олеофилді-гидрофобты 
сорбенттерді түйіршік немесе ұнтақ түрінде шығарады. Тәжірибе жүзінде ұнтақ 
тәріздес сорбенттерді қолдану бірқатар мәселелерге соқтығысады. Мұнайды 
жоюға арналған ұнтақ мөлшері жеңілдігіне байланысты. Тұндырылатын 
мұнайдың мөлшері 50-ден 100%-ға дейін жетеді және мұнаймен жанасуын 
жеңілдету үшін оларды араластыру керек. Дегенмен, мұнайды тұндыру теңіз 
ортасын толықтай тазалауға мүмкіндік бермейді. Мұнай суға тұнғаннан 1-2 
тәуліктен соң кейбір бөлігі ұнтақтан бөлінеді де, су бетіне қалғып шығады, ал 
батып кеткен мұнай теңіз түбін ластайды. Нәтижесінде, тұнған мұнай қозғалыс 
қабілетіне ие, ол гидродинамикалық фактор әсерінен орын ауыстырып, теңіз 

485
ортасының екінші ретті ластануын туғызуы мүмкін. Тұнған мұнайдың суас-
ты флора мен фаунаға әсері толық анықталмағандықтан ластанған мұнайдан 
қорғанудың бұл тәсілін абайлап қолдану қажет. Теңіз бетін мұнайдан таза-
лау төгілген мұнайды жағу жолымен де жүргізілуі мүмкін. Теңіздің ашық 
аймақтарындағы ластанған мұнаймен күресу үшін инженерлік ғимараттардан 
алшақ жерлерде жағу әдісі қолданылады. Мұнай дағын жағу оның жеткілікті 
қалыңдығында ғана орындалуы мүмкін, кері жағдайда жылудың көп мөлшері 
суға кететіндіктен жану үдерісін қалыпты ұстау қиынға соғады, сонымен 
қатар мұнайдан ұшқан фракциялар жылдам булануынан жануды қиындатады. 
Ұлыбританияда жүргізілген тәжірибелер орташа тығыздықтағы төгілген шикі 
мұнайдың жалпы көлемінен 33%-ға дейін буланып кететінін көрсетті. Бетінде 
қалатын ауыр фракциялар жануға бейімділігі аз. Мұнайды жағып және жануды 
ұстап тұру үшін арнайы жанғыш материалдар, мысалы, целлюлоза қалдығы, си-
ликонмен өңделген сынап, ағаш ұнтақтары, карби және т.б. қосудан құралады. 
Мұнай дағының жануын ұстап тұру, мұнай қабыршағының қалыңдығы 3 мм-
ден кем емес болған кезде ғана мүмкін, сондықтан мұнайды жағу барысында 
бондық қоршаулар көмегімен мұнайды концентрлеу ұсынылады.
Суды мұнайдың ластануынан биологиялық тазалау әдісі теңіз орта-
сында мұнайдың көмірсутектерін энергия көзі ретінде қолдануға қабілетті 
микроағзалардың кең таралғандығына негізделген. Қазіргі уақытта мұнайды 
және мұнай өнімдерін жылдам қышқылдайтын биологиялық препараттар-
ды жасауға көп көңіл бөлінуде. Мұнайдың жайылуының үлкен әсерлілігі 
микроағзалармен байланысының алғашқы күнінде байқалады. Жеткілікті 
жоғарғы температурада және жақсы қанығу кезінде микроағзалар мұнайды 
күніне су бетіне 2 г/м² жылдамдықпен қышқылдауы мүмкін. Бірақ төменгі тем-
пературада бактериялды қышқылдану өте жүреді, ал арктикалық теңіздерде 
мұнай ұзақ уақыт (50 жылға дейін) сақталуы мүмкін. 
Мұнаймен ластануды жылдам жою үшін мұнай төгілгенді уақтылы анықтау 
қажет. Осыған байланысты көптеген мұнай шығарушы елдерде судың мұнаймен 
ластануын анықтау құралдары мен әдістерін ойлап шығару, сонымен қатар ла-
стау көзінің идентификациялау техникасы саласында жұмыстар атқарылуда.
Осыған әуеден тәуліктің кез келген уақытында суретке түсіру аппаратурасы, 
төгілген мұнайдың үлгілерін алуға арналған қондырғылар, порттың акваторий 
жағдайын үздіксіз бақылап отыруға арналған қондырғылар, платформалар мен 
қондырғылардағы мұнай мен газды талдауыштар, төгілген мұнайдың үлгісін, 
күдік туғызатын судалардан алынған жанармай үлгісімен зертханалық зерттеу-
ге арналған аппаратура, сонымен қатар мұнай дағының қозғалысын автоматты 
бақылау жүйесі мен қондырғылары жатады. Жоғарыда аталған әлем мұхиты 
суларын ластанумен күрес әдістерінің кешенді қолдануы теңіз кен орындарын 
барлау барысында осы мәселені сәтті шешуге мүмкіндік береді, жаңа әдістер 
мен жүйелерді ойластыру болашақта теңіз ортасының мұнаймен ластану қаупін 
төмендетеді. 

486

жүктеу/скачать 28,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: