Оқулық. Алматы: жшс рпбк

188

қабығындағы безді жəне безсіз бөліктердің арақатынасы өзгере ба-

стайды. Мысалы, ауыр салмақты жылқы тұқымдарында қарынның 

безді бөлігі безсіз бөлігіне қарағанда əлдеқайда ауқымды келеді, 

ал қазақ жылқысында қарынның безсіз бөлігінің көлемі үлкенірек. 

Мұндай ерекшеліктер экологиялық факторлар мен азықтандыру 

типіне байланысты. Құнарлы азықты көп қабылдайтын ауыр 

салмақты жылқылардың қарны қоректік заттарды тез жəне 

қарқынды қорытуға бейімделген. Сол себепті олардың қарнында 

сөл бөлетін безді бөліктер аймағы едəуір үлкенірек. Ал ғасырлар 

бойына тек жайылымдағы шөпті қорек етуге бейімделген қазақ 

жылқысының қарнында бактериялық ашу процесі мардымды 

жүретін безсіз бөлік ұлғайған. Сыртқы ортаның, əсіресе, қоректік 

заттардың құрамы мен құнарлылығының əсерінен тек қарынның 

құрылысы ғана емес, оның сөл бөлу қабілеті де өзгереді. Сұлы, 

пішен сияқты азықтар қарын сөлінің бөлінуін баяу, ал қияр, 

сұлы жармасы, бидай кебегі өте тез күшейтеді. Қарын бездері 

үшін бидай кебегі күшті, ал пішен əлсіз тітіркендіргіш. Бидай 

кебегі мен сұлыға бөлінген қарын сөлінің қышқылдығы жоғары, 

қорыту күші мықты болады. Жүгері дəні қарын сөлінің бөлінуін 

күшейтеді, ал жүгері жармасы оның қышқылдығын да көтереді. 

Малды сыңар жақты азықтандыру қарынның сөл бөлу қабілетін 

төмендетіп, сөлдің қорыту күшін əлсіретеді.

Жылқыда қарын сөлі толассыз бөлініп, организмнің фи зио-

логиялық күйіне қарай өзгеріп отырады (С. В. Егоров, Н. В. Че  -

ред ков). Тіпті, 2-2,5 тəуліктік аштықтан кейін де қарын сө лі нің 

бөлінуі едəуір азайғанымен толық тоқтамайды. Ол бірде күшейіп, 

бірде баяулап отырады (М. А. Тройцкий, Н. Ф. Попов). Азық-

тан дыру кезінде сөл бөлу процесі əлдеқайда күшейеді. Тəулігіне 

жылқы 10-30 л сөл бөледі.

Қарын сөлі құрамындағы пепсин ферменті белоктарды 

қарапайым пептидтерге айналдырады. Бұл процесс дұрыс жүру 

үшін қарын қуысындағы жылылық 37-38 градус шамасында, 

қышқылдық (рН) 1,5-2,2 деңгейінде болу керек. Сөл құрамындағы 

пепсиннің белсенділігі қабылданған азықтың табиғатына байла-

нысты өзгереді.

Сөл құрамындағы келесі фермент - химозин. Ол сүт құра-

мындағы казеиноген белогын казеинге айналдырып, сүтті 

ірімтіктейді де, оның қорытылуын тездетеді. Бұл фермент əлсіз 

қышқылдық, бейтарап жəне сілтілік орталарда əрекет ете алады.

Қарын сөлі құрамында аз мөлшерде қарын липазасы да бо-

лады. Ол сүт құрамындағы эмульсияланған майды глицерин мен 

189

май қышқылдарына ыдыратады. Қарын липазасы əлсіз фермент. 

Қарынға ол ішек қуысынан келіп түседі деген пікірлер бар.

Қарын сөлінде көмірсуларды ыдырататын ферменттер бол-

майды. Дегенмен, сілекей құрамындағы птиалин жəне өсімдік-

тер мен микроорганизмдер ферменттерінің əсерінен қарын 

қуысын да көмірсулардың едəуір мөлшері ашиды. Оларды ыды-

рататын ферменттер негізінен сілтілік, не əлсіз сілтілік орталар-

да ғана əрекет ете алады. Сондықтан қарын түбі мен пилорус 

аймақтарында қышқыл сөлдің əсерінен көмірсулардың ыдырау 

процесі тоқ тап қалады. Қабылданған азық қарын сөлімен бірден 

араласып кетпейді. Сондықтан қарын жынының ішкері, тереңірек 

орналасқан бөліктерінде жəне қарын құрышында көмірсуларды 

ыдыратуға қолайлы сілтілік орта сақталады. Сілекеймен жақсы 

шыланған азық үлестері қарын құрышына түскенде, ондағы мик-

роорганизмдер бөлетін ферменттердің əсерінен көмірсулардың 

бактериялық ашу процесі жүреді. Қарын құрышында лакто-

бациллалар, стрептококктар жəне ашытқылар өніп-өседі де, 

клетчатканы ыдырататын микроорганизмдер болмайды. Клет-

чатка қарында еш өзгеріске ұшырамай, азық қорыту жолының 

кейінгі бөлімдеріне өтеді. Көмірсуларды ашытуда өсімдік фер-

менттері де маңызды рөл атқарады. Қарын құрышында көмір-

сулардың ашуының салдарынан сүт, сірке жəне майлы қыш-

қылдар түзіледі. Бұл қышқылдар сілекей мен қарын сөлі 

құра мындағы гидрокарбонаттардың əсерімен бейтараптанып, 

қа рын құрышында көмірсулардың ыдырауына қажет қолайлы 

жағдай сақталады. Қарындағы жын сөлмен араласқаннан кейін 

көмірсуларды ыдырататын ферменттердің əрекеті тоқтап, бе-

локтарды қорыту процесі басталады. Белоктардың ыдырауы, 

əсіресе, қарын түбі мен пилорус аймақтарында мардымды жүреді. 

Қарында белоктар мен көмірсулар толық қорытылмайды, мұнда 

олардың тек аралық ыдырау өнімдері түзіледі, ал майдың мар-

дымсыз бөлігі ғана ыдырайды. Дегенмен, қарында жүрген про-

цестер ас қорыту жолының кейінгі бөлімдерінің қызметіне көп 

ықпал етеді. Қорыта келгенде, жылқы қарнындағы ас қорыту 

биохимиялық тұрғыдан əртекті аралас процесс болып табылады, 

мұнда көмірсулар мен белоктардың ыдырауы қатар жүреді.

Малды мезгілінде азықтандырып отырғанда қарынның үлкен 

иіні бойында əруақытта азықтың едəуір қалдығы болады. Жаңа 

қабылданған азық үлестері алдымен қарын түбіндегі, соңынан 

қарын құрышындағы жынның үстіне қатпарлана орналасады 

(84-сурет). Қалыпты жағдайда жылқы қарны еш уақытта толық 

толмайды да, азықтандыру кезінде пайда болған жын қабаттары 

190

көп уақытқа дейін араласпай сақталады. Оған себеп жылқы 

қарнының еттері айтарлықтай күшті жиырылмайды. Қарын тола 

бастағанда оның кардиалық жəне түп аймақтарының шекара-

сында əлсіз толқын тектес жиырылу пайда болып, ол пилорус 

бағытында тарайды. Жиырылудың бұл түрінің белгілі ырғағы 

болмайды  (85-сурет). Ол азықтандыруға қарай өзгере береді. 

Азықтандыру үстінде толқын тəріздес жиырылу күшейе түседі 

де, 1-2 сағаттан кейін тыныштық пен белсенділік кезеңдері алма-

сып отырады. 

Қарын еттерінің жиы ры луының арқасында ондағы жын сөл-

мен жақсылап араласып, пилорус бағытына қарай жылжиды. 

Ты 

ныштық кезінде қарын қуысындағы қысым тұрақталып, су 

баға насымен 6 см шамасында болады да, жиырылу кезінде аздап 

көтеріледі. Желінген азық қарында көп аялдамайды да, 6-12 ми-

нуттан кейін жын қарыннан жеке-жеке үлеспен ішекке өте бас-

тайды.

Жын қарыннан ішекке 200 мл шамасындағы үлес 

пен тол-

қынданып өтеді. Əр толқынның арасында 40 секундтан 17 ми-

нутқа дейін созылатын үзіліс болады. Алғашқы бір сағат ішінде 

жын қарыннан ішекке өте қарқынды өтеді. Мал жеген бір кг сұлы 

қарыннан ішекке - 4-4,5 сағат ішінде, ал жарты кг пішен - 5 сағат 

ішінде өтіп үлгереді. 

Қарын жынының ішекке 

өту жылдамдығы əртүр 

лі 

жағдай ларға байланысты. 

Мы 

салы, жұмыс кезінде 

жын ның ішекке өту жылдам-

дығы баяулайды. Бұл про-

цесс қабылданған азықтың 

құрамына, температурасы-

на, қоюлығына жəне ішек-

тің толу дəре 

жесіне байла-

нысты өзгереді. Белоктар 

мен майларға қарағанда 

жүктеу/скачать 5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: