Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен

23 
Бірақ, бҧл маңызды ережелер әлі де толығымен жҧмыс істемейді, ол басқа 
факторлармен бірге кәсіпкерліктің дамуын тежейді. Ел Конституциясының 
ережелеріне сәйкес кәсіпкерлік орта қалыптасуының маңызды бағыттары 
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде кӛрсетілген.
Қазаақстанның Азаматтық Кодексінде сыртқы кәсіпкерлік ортаның негізгі 
ережелері қарастырылған, алайда олардың кӛбісі жалпы сипатқа ие. Сондықтан 
да олар кӛптеген заңдарда нақтыланады. Кәсіпкерлік ортаның қалыптасуына 
қылмыстық, әкімшілік, салықтық, кедендік заңнама әсерін тигізеді. 
Сыртқы кәсіпкерлік орта
деп кәсіпкерлердің ӛздерінің еркінен тәуелсіз 
қызмет ететін, елдегі кәсіпкерліктің дамуына әсер ететін факторлар мен 
жағдайлардың жиынтығын айтады. Сыртқы кәсіпкерлік орта кәсіпкерлік 
қызметті сыртқы реттеудің кҥрделі жҥйесін сипаттайды, сондықтан да дара 
кәсіпкерлер мен заңды тҧлғалар ҥшін ол объективті сипатқа ие. Ӛйткені олар 
оны тікелей ӛзгерте алмайды (мысалға, заңдар, табиғи факторлар және т.б.), тек 
ӛз ісін жҥргізу барысында оларды ескеріп отыруы керек.
Сыртқы кәсіпкерлік орта келесідей қосалқы жҥйелерден тҧрады: 
–
елдегі және аймақтағы экономикалық жағдай; 
–
қоғам мен мемлекеттің даму тҧрақтылығымен сипатталатын саяси 
жағдай;
–
кәсіпкерлер мен нарықтық экономиканың басқа субъектілерінің 
қҧқықтарын, міндеттері мен жауапкершіліктерін нақты анықтайтын қҧқықтық 
орта; 
–
кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу мен қолдау; 
–
жҧмыссыздық 
деңгейі 
мен 
тҧрғындардың 
(тҧтынушылардың) 
тӛлемқабілетті сҧранысымен байланысты әлеуметтік жағдай; 
–
кәсіпкерлік қызметтің белгілі бір тҥрлерімен айналысуға мҥмкіндік 
беретін, тҧрғындардың білім деңгейімен негізделген мәдени орта;
–
ғылыми-техникалық, технологиялық орта; 
–
қызметтің белгілі бір тҥрлерін дамыту ҥшін қажетті табиғи ӛндіріс 
факторларының жеткілікті тҥрде болуы;
–
кәсіпкерлік 
ҧйымдар 
қызмет 
етуінің 
табиғи 
– 
климаттық
жағдайларымен, 
форс-мажорлы 
табиғи 
катаклизмдердің 
жоқтығымен 
байланысты физикалық орта;
–
коммерциялық операцияларды, іскерлік байланыстарды және т.б. жҥзеге 
асыру мҥмкіндігін қамтамасыз ететін, ҧйымдардың жеткілікті санының болуын 
білдіретін институционалды-ҧйымдастырушылық орта. 
Сыртқы кәсіпкерлік ортаны қҧрайтын жеке қосалқы жҥйелерге қысқаша 
жиынтығында сипаттама берейік. 
Елдің экономикалық жағдайы, 
ол кәсіпкерлердің қызмет ету ортасы 
ретінде, бәсекелі нарықты қалыптастыру ҥшін жағдайларды қалыптастырумен, 
сонымен қатар кәсіпкерліктің елде дамуы ҥшін біршама маңызды қызметті 
дамыту ҥшін, қажетті ресурстардың барлық тҥрлеріне (заңмен тыйым 
салынғандардан басқа) кәсіпкерлердің қол жетікізу мҥмкіндігін қамтамасыз 
ететін экономикалық реформаларды жҥзеге асырумен сипатталады. 

24 
Кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанның Ҧлттық Банкімен бекітілетін қайта 
қаржыландыру ставкасының деңгейі, инфляция деңгейі, салықтар саны 
(міндетті алымдар, тӛлемдер) және салық ставкаларының мӛлшері, 
шаруашылық серіктестіктердің (компаниялардың, фирмалардың) ӛтімділік 
деңгейі, ресурстардың белгілі бір тҥрлеріне, әсіресе табиғи монополиялардың 
ӛнімдеріне (қызметтеріне) бағалар (тарифтер) деңгейі, монопольды жоғары 
немесе монопольды тӛмен бағаларды орнатуды болдырмау, тауарлы 
нарықтарда бәсекені шектейтін, шаруашылық субъектілердің келісімдері 
сияқты экономикалық қҧралдар оң немесе теріс әсерін тигізеді. Ҧлттық ақша 
бірлігінің тҧрақтылығы, оның сатып алушылық деңгейінің артуы және басқа да 
экономикалық факторлар мен жағдайлар маңызға ие болады. 
Елдегі және оның жеке аймақтарындағы
саяси жағдайдың тҧрақтылығы, 
билік буындарының арасындағы келісушілік, кәсіпкерліктің дамуынсыз 
экономикалық ӛсудің болмайтындығын олардың мойындауы, экономиканың 
барлық салаларының тиімді дамуы және қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық 
жағдайдың жақсаруы кәсіпкерліктің дамуы ҥшін маңызы зор. 
 
Әрекет қабілеттілігі бар дҧрыс азаматтарға кәсіпкерлік немесе басқа да 
экономикалық қызметпен айналысуға міндеттемелер мен кепілдемелерді, 
қҧқықтарды мәлімдеумен шектелмей, нақты кӛрсететін, дамыған кәсіпкерлерді 
заңға қарама-қайшы мемлекеттік (муниципалды) немесе басқа да тҧлғалардың 
қызметінен қорғайтын, елдің болашақта дамуына адекватты 
қҧқықтық орта 
қҧру
кәсіпкерлік дамуының міндетті шарты болып табылады. Шаруашылық 
(кәсіпкерлік) қызметті реттейтін, заңнамалық және нормативтік актілерді 
бҧзғаны ҥшін кәсіпкерлер жауапкершілігін нақты бекіту керек.
Сыртқы кәсіпкерлік ортаның басқа қосалқы жҥйелерін қарастырмай-ақ, 
институционалды-ҧйымдастырушылық ортаға
қысқаша сипаттама берейік. 
Оның дамуы кәсіпкерліктің қалыптасуының маңызды шарты болып табылады. 
Ӛйткені кӛптеген институттар (ҧйымдар) кәсіпкерліктің белгілі бір тҥрімен 
айналысушы болып табылады және ӛз қызметінің мамандануын ескере отырып 
қандай да бір қызмет тҥрлерін тҧтынушыға кӛрсетеді. Сонымен қатар басқа да 
кәсіпкерлік ҧйымдарға сәйкес қызмет тҥрлерін кӛрсетеді. Мҧндай 
институттарға мыналар жатады:
–
коммерциялық банктер мен басқа да несие-қаржылық ҧйымдар;
–
сақтандыру ҧйымдары; 
–
жарнама компаниялары; 
–
аудит, консалтинг, кәсіпкерлер мҥдделерін қорғау және т.б. кәсіби 
қызметтерді ҧсыну бойынша мамандандырылған ҧйымдар;
–
кәсіпкерлік ҧйымдар ҥшін кадрларды дайындау бойынша оқу мекемелері;
–
нарықты зерттеу, мамандандырылған маркетингтік зерттеулерді ӛткізу 
бойынша компаниялар;
–
компаниялар (ҧйымдар) – шикізат, материалдар, энергия, отын және 
басқа да қызметтердің жабдықтаушылары, кӛтерме және бӛлшек саудагерлер 
және т.б. 
Ӛндірістік кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуы ҥшін табиғи ресурстардың 
болуы, оларды ӛндіру мен ӛңдеу, әсіресе шығындардың қҧрамында ҥлкен ҥлес 

25 
салмақты қҧрайтын энергоҧстаушыларды ӛндіруді арзандатудың маңызы зор.
Кәсіпорындарды қҧруға деген шығындар тӛмен болатын аймақтарда 
кәсіпкерліктің дамуы ҥшін қолайлы жағдайлар қалыптасатыны анық. 
Кәсіпкерліктің дамуына елдегі, оның аймақтарындағы демографиялық 
жағдайдың тигізетін әсері де мол. Бірақ, Қазақстанда қолайсыз демографиялық 
ахуал қалыптасуда: қайтыс болғандар саны ӛмірге келушілер санынан артуда, 
еңбекке қабілетті тҧрғындар саны азаюда, зейнеткерлер саны артуда.
Кәсіпкерлер – жалғыз ӛзі алға жҥруден қорықпайтын, жоғары білімді 
адамдар. Кәсіпкерлік табыс кӛптеген факторларға байланысты, олардың ішінде 
маңыздысы ретінде кәсіпкерлік ҧйым қызмет етуінің ішкі жағдайларының 
белгілі бір жиынтығы ретінде сипатталатын 
ішкі кәсіпкерлік орта
ны атауға 
болады. Кӛбінесе ішкі кәсіпкерлік орта субъективті сипатқа ие болады: ол 
тікелей кәсіпкердің ӛзіне, оның қҧзіреттілігіне, кҥшіне, мақсаттылығына, 
деңгейіне, бизнесті жҥргізуіне және оған деген қабілетіне байланысты. Ішкі 
кәсіпкерлік ортаға келесідей қосалқы жҥйелерді (факторларды) жатқызған 
дҧрыс: 
–
меншікті капиталдың қажетті кӛлемде болуы; 
–
фирманың ҧйымдастырушылық-қҧқықтық нысанын дҧрыс таңдау;
–
қызмет ету аясын таңдау; 
–
әріптестер командасын таңдау; 
–
нарықты білуі және маркетингтік зерттеулерді білікті тҥрде ӛткізу;
–
кадрларды таңдау мен персоналды басқару, оны материалдық – 
моральдық тҧрғыдан ынталандыру;
–
кәсіпкерлік қҧпияны қорғау механизмі және т.б. 
Табысты кәсіпкерлік қызмет ҥшін негізделген бизнес – жоспарды жасап 
шығарудың, 
болжамды 
тәуекелдерді 
жобалап 
есептеудің, 
жаңа 
технологияларды енгізудің, қызметті әртараптандырудың, фирма дамуының 
ғылыми тҧрғыдан негізделген стратегиясын жасап шығару мен енгізудің 
маңызы ерекше. Ішкі орта факторларына, сонымен қатар кәсіпкерлер мен 
жалдамалы менеджерлермен кәсіпкерлік ҧйымның ҧйымдастырушылық-
қҧқықтық нысаны ҥшін немесе бизнестің аталған тҥрі ҥшін қызметті реттейтін 
заңдар мен нормативтік актілерді нақты ҧстануын да жатқызуға болады. 
Жоғарыда аталып ӛткендей, тек ӛз білімін ҥнемі арттыратын, бизнесті 
ҧйымдастыру мен жҥргізудің қҧқықтық механизмін жақсы білетін, мәмілелерді 
жасай алатын, кәсіпкерлік келісімшарттарды жасай алатын және олар бойынша 
дивидендтер ала алатын кәсіпкерлер ғана табысқа қол жеткізе алады.

жүктеу/скачать 2,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: