XX ғасырдың басындағы ағартушы-демократтардың философиялық ой-
пікірлері
XX ғасырдың басындағы аласапыран заманда Ресей империясы терең күйзеліске
ұшырап, оның құрамындағы халықтардың ұлтгық сана-сезімі өсіп, олар өзіндік
мемлекет құру, төл мәдениеті мен тілін, әдет-ғұрпын сақтап қалу мәселелерін күн
тәртібіне қоя бастады. Бұл көштен қазақ зиялылары да қалысқан жоқ. Қазақ халқы
XX ғ. басында өз ішінен талай-талай дарынды, өз халқының бостандығын армандаған,
сол үшін жан-тәнін берген азаматтарды тудырды. Солардың ішінен ерекше түлғалар
Нуржігіт Алтынбеков
403
ретінде
Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов,
М.Дулатов,
Х.Досмұхаме-дов, М.Жұмабаевты атап өтуге болар еді. Аталған тұлғалардың көбі
өз талпынысының арқасында жан-жақгы білім алып, орыс және басқа тілдерді
меңгеріп, шын шығармашылық деңгейге көтеріле білді, ал кейбіреулері Ресей
жоғары оқу орындарын бітірді (Ә.Бөкейханов, Х.Досмүхамедов т.с.с.).
Кең түрде алғанда, аталған ұлы түлғаларды қазақ халқының бостандығын арман
еткен ұлттық демократиялық қозғалыстын белсенді де абыройлы жетекшілері
деп бағалауға болады. Осы жолда олар «Алаш» партиясын ұйымдастырып,
халықтың улттық сана-сезімін оятып, өз заманының дәрежесіне көтергілері келді.
Олардың бәрі дерлік 1917 ж. болған екі революцияны да қабыддап, олар қазақ еліне
шын бостандық, теңдік, бақытты өмір әкеледі деп ойлады. Бірақ олардың көбі
қоғамды шынайы түрде демократиялық реформалар арқылы өзгертуді қалады,
20-шы жылдардан басталған сұрапыл қантөгіс оларды қатты қынжылтты.
Ұлы Мағжанға сөз берсек:
«Қыран кұстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күшті күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай, алтын ана есте жоқ,
Батыр хандар, асқақ жандар үмытылды.
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ ардың,
Жауыз тағдыр жойды барды, не бардың...». Ақынның бұл шумақтарынан-өткенді
романтизациялаумен қатар, сол кездегі халықтың аянышты жағдайын ашық та батыл
көрсеткенін байқаймыз.
Оны біз А.Байтұрсынұлының мына шумақтарынан да керуімізге болады:
«Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара көлге қонып салқындаған.
|
