Оқулық бб. 02 «Жол машиналары, автокөліктер мен тракторларды пайдалану»
жүктеу/скачать 17,2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АЛҒЫСӨЗ
Шестопалов К. К.Ш522 кӛтеріп-тасымалдағыш, қҧрылыс жəне жол машиналары мен жабдықтары: орта кəсіби маманд. мекемелерінің студенттері ҥшін оқулық / К.К.Шестопалов. — 9-шы басылым, стер.— М. : «Академия» баспа орталығы, 2015. — 320 б. ISBN 978-601-333-351-9 (каз) ISBN 978-5-4468-2437-3 (рус) Қазіргі таңдағы заманауи моделдерінің мысалында дизайн мен қҧрылымдарының ерекшеліктері, əрекет ету принциптері, ӛлшемді қатарлары, жіктеуі, тағайындалуы қарастырылады; автокӛлік жолдары мен қала аумақтарын жӛндеу жəне ҧстауы кезіндегі пайдаланған машиналар мен жабдықтары, сонымен қатар кӛтеріп- тасымалдағыш, қҧрылыс жəне жол машиналарының ӛндірісі мен негізгі параметрлерін есептеу ҥшін теңдеулер келтірілген. Осы саладағы техникалардың негізгі санын дҥниежҥзілік əлемде жеткізетін, аса белгілі ӛндіруші фирмалар туралы ақпараттары келтірілген. Оқулық орта кəсіби білімінің Федералдық мемлекеттік білім стандартына сəйкес қҧрастырылған жəне «Кӛтеріп-тасымалдағыш-транспорттық, қҧрылыс, жол машиналары мен жабдықтарының техникалық пайдалануы» мамандығы бойынша КМ.01 « Жолдарды салу, ҧстау жəне жӛндеу кезіндегі кӛтеріп-тасымалдағыш- транспорттық, қҧрылыс, жол машиналары мен жабдықтарды пайдалануы», КМ.02 «Жҧмыстарды орындау орындары мен стационарлық шеберліктеріндегі кӛтеріп- тасымалдағыш, қҧрылыс жəне жол машиналары мен жабдықтардың техникалық пайдалануы» кəсіби модульдерін игеруі кезінде пайдаланыла алады. Орта кəсіби білім мекемелерінің студенттері ҥшін. Кӛтеріп-тасымалдағыш, қҧрылыс жəне жол техникаларын пайдаланумен байланысты, кəсіби қҧрылысшылары ҥшін қызығушылықтарын ҧсына алады. ӘОЖ 621.86/.87(075.32) КБЖ 39.9я723 ISBN 978-601-333-351-9 (каз) ISBN 978-5-4468-2437-3 (рус) © Шестопалов К.К., 2002 © «Академия» білім-баспа орталығы, 2010 © Рəсімдеуі. «Академия» баспа орталығы, 2010 АЛҒЫСӨЗҚұрылыс – Жердегі өмірдің бар екендігінің айқын белгісінің бірі болып табылады. Баспана, ұялар, өзі ҥшін жəне өзінекің əулеті үшін аунағын құрт-құмысқалар, құстар, балықтар, рептилиялар, сүтқоректілер салады. Адам үшін құрылыс – оның өмір тіршілігінің табиғи əсерінің бірі. Әр бала үшін бірінші ойынның жері құмсалғыш болады, ал ойыншықтар – түрлер, қалақтар мен қалақшалар болып табылады. Адамзаттың мəдени дамытылуының барлық ұзақтығында, өркениеттің шексіз санында Жерде бір-бірін ауыстырғандарында, құрылыс жеке өзі туралы жəне өзінің қоғамы туралы ғасырларда есін қалдыруға, өзі туралы айтуының аса табиғи тəсілі ретінде қарастырылады. Әлемнің аңызға айналған ғажаптары (Хеопс пирамидалары, Семирамида бақтары, Соломон сарайы, Родос алып мүсіні, Парфенон, Мавсолия мазары жəне т.б.) құрылысшылардың қолдарымен пайда болған инженерлік құрылыстары болып табылады. Сондықтан адамзаттың тарихын құрылыс технологиялар мен құрылымдарды дамыту тарихы, ал олардың жетілдіруі – адамзаттық өркениеттің техникалық дамыту деңгейі көрсеткіштерінің бірі деп санауға əділді. Көнелікте, жəне біздің күндерінде құрылыс кейде оны негізі мүмкіндік етіп жасайтын, кейде жұмысты жеделдететін жəне жеңілдететін етіп жасайтын, техникалық құралдары көмегімен жүргізілді. Архимедтің қарапайым полиспасты көптеген адамдардың қолынан келмейтін, көп тонналы блоктарын көтеру үшін жəне тиеушілердің санын азайтуы үшін пайдалануға болады. Жəне де, адам оны аса жетілдіретін механизмдерінің «иығына» ауыр жəне ұсқыны келіспеген жұмыстарын ауыса отырып, өз жұмысын максималды жеңілдетуге жəне жеделдетуге тырысты. Қазіргі транспорттық құрылысы, өркениетті қоғамының өмірі үшін мағынасын асыра бағалаған өмірі үшін мағынасы бар, автокөлік жолдары, аэродромдар, көпірлер, жол құбырлары, тоннельдер мен басқа да инженерлік құрылымдарын салуы кіреді. Оның концепциясы технологиялық үрдістерінің міндетті құрылымдары ретінде операциялардың кең тізімінің орындалуын көздейді. Бұған табиғи құрылыс материалдарын дайындау, табиғи пайда болған құрылыс материалдарын қалауы жəне ауысуы, дайындауы, өсімдіктер мен топырақ қабатынан аумақтарын тазалауы кіреді. Аталған операциялардың кез келгені жұмыстардың жойқын көлемінен сəйкесінше машиналар мен механизмдерді тартусыз қысқа мерзімдерінде орындала алмайды. Құрылыс құрылғылар мен жүк көтеру жəне көтеріп-тасымалдағыш механизмдерінсіз өндіре алмайтындай, тұрақты жəне уақытша инженерлік құрылымдарына монтаждық жұмыстарымен, дара жəне үйілме жүктерін тасымалдауымен жəне көтеруімен сөзсіз байланысты. Жалпы тағайындалуымен жол-құрылыс жəне көтеріп-тасымалдағыш машиналары толық көлемінде немесе мүлде сəйкес келмейтін 3 ерекшелік талаптарын қала аумақтары мен транспорттық құрылымдарының ұстауы жəне жөндеуі, абаттандыруы үшін жауап беретін мамандары ұсынады. Осылай, көтеріп-тасымалдағыш, құрылыс жəне жол машиналарының дамытылған көп қызметті паркінің болуы мен жетілдіруі, олардың əрқайсысы күрделі технологиялық тізбегінде нақты орын алатыны, əділетті қажет болады. Осы машиналардың барлығы бірге, қоғамның қалыпты қызмет етуі мүмкін емес болатын, транспортық, энергетикалық жəне коммуникациялық желілерін пайдалануы жəне абаттандыруы, дамытуын қамтамасыз ететін, ұйымдық-техникалық жүйесіне кіреді. Осы жүйенің нақты жəне бөгетсіз жұмысы, экономикалық қолданбалы деңгейінің машинасына сəйкесінше шығындарымен, бөлшектерімен жəне шығын материалдарының қол жетімділігімен, қызмет көрсететін қызметкерлері мен операторлардың біліктілігімен, оның сапасымен қамтамасыз етілетін, пайдаланған техникасының тиімділігі мен сенімділігіне байланысты болады. Сондықтан, нақты технологиялық тағайындауының машинаны таңдау кезеңіндегі аталған факторларының əрқайсысын техникалық жəне экономикалық тұрғыдан дұрысбағалануы маңызды. Техниканың сапасын бағалау үшін əртүрлі көрсеткіштер қолданылады. Олар абсолютті техникалық сипаттамалары болуы мүмкін, яғни салмағы, қуаттылығы, өлшемдері, жылдамдығы, тербеліс деңгейі, дыбыстық қысым, тарту күші, жұмыс органындағы күшеюі, гидрожүйедегі қысым, беру қатынастары жəне т.с.с. Машиналардың белгілі техникалық көрсеткіштері бойынша есептелетін, тұрақтылық коэффиценті, жанармайдың нақты шығыны, орташа сызықты жүктеуі, тіреуіш қысымы, аз сыйымдылығы, энергия сыйымдылығы, энергиямен жарақталу сияқты, сыбағайлы техникалық сипаттамалары да белгілі. Аса күрделі жəне тəжірибеде сирек пайдаланатындары табыс, сыбағайлы келтірілген жəне келтірілмеген шығындар, өнім бірлігінің өзіндік құны, өндірушілігі сияқты, техникалық- экономикалық көрсеткіштері пайдаланылады. Ақырғы нəтижесінде тапсырыс берушіні жұмыстарды сапалы орындауының құны мен жылдамдығы қызықтырады, бұған қоса, ол жылдамдықты жоғарлату жəне сонымен қатар – құнын азайтуда қызығушылық білдіреді. Мердігердің қызығушылығы (кейде ол – жұмыс өндірушісі немесе прораб) қарама-қайшы жəне табыстың жоғарлауы уақыт бірлігінен тұрады, бұл аз шығындарымен қымбат мердігерлікті орындауына жеңілірек (бұл жиі «жаман жасауды» білдіреді). Орталықтандырылған экономикада мердігер мен тапсырыс берушінің қатынастарын реттеуі «мемлекеттік» мүдделері деп аталатын, мемлекеттік қадағалау органдары іске асырады. Нарық экономикасында қызметтерді ұсынуы (соның ішінде құрылыс та) оларға сұранымдарын асады, бұл мердігерді өзіндік шығындарын төмендету есебінен бас тəсілімен өз табысын жоғарлата отырып, тапсырыс берушінің талаптарын орындауға мəжбүр етеді. Осындай нəтижеге жету үшін, мердігер, біріншіден, сəйкесінше тағайындауымен техниканы таңдауға, екіншіден, болжамды таңдауының экономикалық салдарын бағалауы болады. Егер де машиналарды кең таңдауымен мəселелер болмаса, онда сатудан кейінгі техникалық қолдаулары мен қызмет ететін қызметкерлердің оқытуының қол жетімділігі мен тиімділігінің құны, сонымен қатар экологиялық факторларын есепке алуының қажеттілігімен күрделенетін, машиналардың техникалық, көрсеткіштері жəне технико-экономикалық құнының ортақ талдауын болжайды. Біліктілік таңдауы сатып алу үшін қол жетімді, машиналардың болуы, кепілді жəне кепілден кейінгі техникалық қызмет көрсетуінің құны мен шарттары, шығын материалдарының құны мен қол жетімділігі, қызметкерлерді дайындау құны мен мүмкіндіктері, жеткізу шарттары, кешенділігі, бағалары, сенімділігі, қолдану ерекшеліктері (соның ішінде климатты есепке ала отырып), құрылымдық ерекшеліктері, мемлекеттік қадағалау органдарымен олардың ерекшеліктері туралы ақпаратынсыз мүмкін емес. Осындай ақпаратты жинау оған білікті ұйымдастыру құрылымдарын қалыптастыруына жəне машиналар паркін жаңарту немесе кешендеуін алдын алады. Оның дереккөзі бірінші кезеңдерінде мамандандырылған салалық жəне жарнамалық-коммерциялық кезеңдік баспалары, ал кейін – фирмалардың ақпараттары – техниканы өндірушілер, Интернет сайттарында жəне жарнамалық даңғылдарында, көрмелерде ұсынылған жалпыға қол жетімді сияқты, сонымен бірге саудалық компаниялары мен фирмалардың өкілдерімен келіссөздер жəне іскерлік кездесулер барысындағы алынған дара баспалары қызмет етеді. Ақпаратты өңдеу жəне салыстырмалы талдау аса маңызды болып табылады: біріншіден, жиналған ақпаратқа салыстырмалы көрініс беру керек (тағайындау жəне типтік өлшемдері бойынша салыстырмалы машиналарын топтастыруға, көрсеткіштерді бір өлшем бірліктеріне келтіруге, қажеттілік жағдайында оларды анықтау əдістемесінің жалпылану қажеттілігіне көз жеткізу); екіншіден, машиналардың дұрыс жан-жақты таңдалуын қамтамасыз ететін көрсеткіштерін талдау əдісін таңдау қажет). Ең қарапайымы машиналардың параметрлерін тікелей салыстыруы болып табылады. Өкінішке орай, тікелей салыстыру қанағаттанарлық нəтижесін бермейді, өйткені бір параметрдің ең жақсы мəні басқасының ең жаман мəндерімен ілестіріледі. Осы жағдайда өте сирек «көрсеткіштердің саралауы» делінген атауға жүгінеді. Салыстырмалы көрсеткіштер олардың маңыздылығын төмендету шамасы бойынша (немесе жоғарлауы) таратылады жəне салыстыруы кезінде аса үлкен назарын олар арасындағы аса маңыздыларға бөлінеді. Сонымен қатар көрсеткіштердің маңыздылығын бағалауы толығымен салыстыруды өткізетін адамның көзқарасы мен тəжірибесінен толығымен байланысты болады. Сонымен қатар, əр салыстырылатын көрсеткіштерді олардың маңыздылығына сəйкес балдар санымен бағалайтын, одан кейін көрсеткіш мəнін балдық бағаға көбейтіп, алынған туындыларды (қосындыларды) өңдеп (көбейтіп немесе орташасын тауып немесе т.б.,) жəне өңделген нəтижелерді салыстыратын балдық бағалау əдісі танымал болып келеді. Осы жəне басқа ұқсас əдістері жиналған ақпараттар алдын-ала талдауы кезінде пайдалы, бірақ тек қана олардың нəтижелеріне бейімдеуге болмайды. Біріншіден, осы параметрлердің маңыздылығының бағалауы жиі субъективті болады, екіншіден, салыстыруының көп болған кезінде, тіпті күрделі параметрлері (мысалы, технико-экономикалық), тіпті олардың маңыздылығының бағалауындағы шамалы қатесі соңғы нəтижелерінің қатты бұрмалауына əкеледі. Құрылымды жəне технологиялық машиналардың салыстырмалы талдауы кезіндегі аса объективті нəтижелері математикалық модельдеу əдісін береді. Техникалық объектісінің математикалық модельдеуінің мəні, жұмыс ерекшеліктері мен оның қасиеттерінің кейбір математикалық байланыстарын (модельдеу) сипаттау үшін тұрады. (Математикалық байланыстары деп теңдеулер, формулалар, теңсіздіктер, логикалық шарттары жəне т.б. түсіндіріледі). Нақты машиналардың ерекшеліктері мен барлық қасиеттерін модельдеуге абсолютті мүмкін емес, сондықтан модельдеуінің санына мағыналар санынан, яғни аса маңызды болғандарынан арасында қабылдауы енгізіледі. Нəтижесінде алынған математикалық байланыстарының жүйесі өзімен математикалық моделін ұсынады, оны ЭЕМ талдай отырып, дəлелдігінің нақты дəрежесімен пайдалануының қандай да бір шарттарын нақты машинасының тиімділігін бағалауға болады. Математикалық модельдеуінің жинағы мен талдауы техниканың өңірлік нарығына бағалары, сонымен қатар пайдалану қауіпсіздігі мен эргономикалық қауіпсіздігі, экологиялық қауіпсіздік көрсеткіштеріне талаптары, олардың жұмыс үрдістерінің ерекшеліктері, пайдаланылған машиналар мен жабдықтарының құрылымдық ерекшеліктері мен құрылғылары, тағайындауы, транспорттық құрылысының технологиялық ерекшеліктерінің білуісіз мүмкін емес. Машинаны немесе машина жиынтығын сатып алғаннан кейін, минималды пайдалану шығындары кезінде өнімнің аса үлкен шығуына жету үшін, олардың жұмыстарын дұрыс пайдалану қажет. Осында мердігер үшін машинаның ұзақ, тиімді жəне бас тартуынсыз жұмысын қамтамасыз ететін шығындар мен өндіру ерекшеліктерін таңдау қажет. Ол үшін оның біліктілігін жəне нақты орындалуын қамтамасыз ету жəне техникалық қызмет көрсетуінің жоспарлы алдын-алу іс- шараларының дұрыс кестесін ұсынуға, бір машина немесе олардың кешенінің болжамды өндірісінің нақты бағалауы жеткілікті, пайдалану режимдері мен жұмыс жүктеулерін дұрыс тағайындауға талап етіледі. Осыдан кем емес объектіден объектіге техниканы уақытында алмастыруын ұйымдастыру жəне көздеу маңызды. Ауыр жəне габаритті емес техниканы тасымалдау жол жүру қауіпсіздігі үшін жауап беретін, мемлекеттік органдарымен тасымалдау тəртібі мен уақыттың келісуімен, бөлшектеп бөлшектеу, сонымен бірге машинаны тиеу жəне түсіру мəселелерін шешу, мамандандырылған кəсіпорындарының транспорттық қызметтерін тапсырыс беруімен байланысты. Осы кешенді сұрақтардың қанағаттанарлық шешімі, құрылғыны, техникалық сипаттарын жəне қолданылған машиналардың жұмыс үрдістерінің ерекшеліктерін білмесе мүмкін емес. Кітапта көтеріп-тасымалдаушы транспорттық, құрылыс жəне жол машиналары мен жабдықтарының өндірісін есептеу үшін теңдеулер, дизайн мен құрылым ерекшеліктері, əрекет ету принциптері, құралдары, классификацияларын, тағайындауын жарықтандыратын материал баяндалған. Төменде баяндалғанның барлығы сөзсіз жəне мəңгі емес. Уақыт аралығында қолдану саласы мен машиналардың құрылғылары, олардың параметрлерінің мағыналары мен машиналарды топтарға немесе типтік өлшемдеріне бөлетін, классификацияларына, есептеуі үшін теңдеулер ауысады. Жиі жаңа, əлі белгісіз механизмдер пайда болады, жəне ескілер, құрылыстың көптеген əулеттеріне ыңғайлылары жоғалады. Бірақ машиналардың жаңа құрылымдарында іске асыратын физикалық принциптілері сақталады, пайдалану мен жөндеу бойынша олармен таныс мамандары мен пайдалану шарттарымен олардың сипаттарына қаншалықты толық сəйкес келетіндігіне байланысты солар жəне басқа да жұмыстарының тиімділгі мен зауыттық контейнерлерінен кеткен машиналары өзгермейді. жүктеу/скачать 17,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|