Оқулық "Білім беруді дамытудың федералдық институты" Федералдық мемлекеттік автономдық мекемесі "
Физикалық шамалар бірлігінің халықаралық жүйесі
жүктеу/скачать 4,38 Mb. Pdf көрінісі
|
Шишмарев Өлшеу құралдары. Оқулық
| 2.3.
Физикалық шамалар бірлігінің халықаралық жүйесі ХХ ғ. 50-60 жж.көптеген елдердің халықаралық болуы мүмкін бірыңғай əмбебап жүйесін құруға ұмтылысы біршама жиі байқалды. Негізгі жəне туынды бірліктердің жалпы талаптарының қатарында мұндай бірлік жүйесінің когеренттілік талабы алдыға қойылды. Мəселе, жекелеген облыстарда əртүрлі бірлік жүйелерін бір уақытта қолдану істің мəні бойынша көптеген есептік формулалардың бірлікке тең емес сандық кэоффициенттермен ластануына əкелді, бұл есептерді біршама күрделендірілді. Мысалы, техникада МКС жүйесі бірлігінің салмағын өлшеу үшін - килограммды қолдану қарапайым болды, ал МКГСС жүйесінің күш бірлігін өлшеу үшін - килограмм-күшті қолдану əдеттегі болды. Бұл масса (кг) мен салмақтың (кгс) сандық мəндері жағынан қолайлылығымен ұсынылды, яғни Жерге тартылыс күштері тең болды (көптеген тəжірибелік жағдайлар үшін жеткілікті дəлдікпен). Бірақ та мəні бойынша əртекті мəндердің шамаларын теңестірудің нəтижесі сандыө коэффициент жəне тің көптеген формаулаларында 9,81 пайда болуы мен көптеген түсініспеушіліктер мен қателіктерді тудырған салмақ пен масса түсініктерін ығыстыру болды. Бірліктердің мұндай көптірілілігі жəне олармен байланысты қолайсыздықтар барлық қолданыстағы жүйелер мен жекелеген 39 жүйеден тыс бірліктерді алмастыра алатын ғылым мен техниканы барлық салаларының физикалық шамаларын құру идеясын тудырды. Мұндай жүйе Халықаралық бірліктер жүйесі болды. 1954 жылы Х өлшемдер мен салмақтар бойынша Бас конференция халықаралық қатынастар үшін алты негізгі бірлікті орнатты: метр, килограмм, секунд, ампер, Кельвин градусы, шам. 1960 ж.ХІ өлшемдер мен салмақтар бойынша Бас конференция қысқартылған түрде SI деп, (Systeme International француздық атаудың бастапқы əріптері), ал орыс транскрипциясында - СИ деп белгіленетін Халықаралық бірлік жүйесін бекітті. 1967, 1971, 1979 жж.өлшемдер мен салмақтар бойынша Бас конференциялармен қабылданған кейбір түр өзгерісінің нəтижесінде қазіргі уақытта жүйе жеті негізгі бірліктерден тұрады (2.1-кесте). ӨЖ əмбебаптылығы оның негізіне қойылған жеті негізгі бірлік материалдық əлемнің негізгі қасиеттерін көрсететін физикалық шамалардың бірліктері болып табылады жəне ғылым мен техниканың барлық салаларында кез келген физикалық шамалар үшін туынды бірліктер құру мүмкіндігін береді. Бұл мақсатқа жазық жəне денелік бұрыштарға байланысты туынды бірліктерді түзу үшін қажетті қосымша бірліктер де қызмет атқарады. Басқа бірлік жүйелерінің алдында БЖ артықшылықтары келесілер: 1) ӨЖ ғылымның, техниканың, өндірістің барлық салаларын қамти отырып, əмбебап болып табылады. 2) ол математикалық теңдеулер түрінде құбылыстарды ұсынуға мүмкіндік беретін шамалардың кейбір жүйесі үшін құрылған; физикалық шамалардың кейбіреулері негізгі деп қабылданған жəне олар арқылы барлық қалған туынды физикалық шамалар өрнектелген. 2 . 1 - к е с т е Атауы Өлшем бірлігі Белгіленуі Халықаралық Орысша Ұзындығы метр m м Салмағы Килограмм kg кг Уақыт Секунд S С Электрлік ток күші Ампер A А Термодинамикалық температура Кельвин К К Жылу мөлшері Моль mol Моль Ток күші Кандела kd кд 40 Негізгі шамалар үшін өлшемдері халықаралық деңгейде келісілген бірліктер орнатылған, ал басқа шамалар үшін туынды бірліктер құрылады. 3) осындай түрде құрылған бірлік жүйесі мен оған кіретін бірліктер когеренттік деп аталады (байланысты, келісілген). Туынды шамалардың бірліктерін анықтайтын физикалық теңдеулердегі пропорционалдылық коэффициенттері өлшемсіз бірлікке тең; 4) БЖ-де бір қатардағы шамаларды өрнектеу үшін бірліктердің көптілігі жойылған (өлшемдердің барлық түрлері үшін бірліктердің бірегейлігі). Мысалы, тəжірибеде қолданылған қысым бірліктерінің үлкен санының орнына БЖ қысым бірлігі ретінде тек бір бірлік - паскаль қабылданған. Жылулық өлшемдер саласында жылудың жұмысы мен мөлшерін джоуль мен калорияда жеке өлшеуден джоульмен бірыңғай өлшеуге өту жүргізілген. 5) əрбір физикалық шама үшін өзінің бірлігін орнату масса (кг) мен салмақ (Н) түсінігін ажыратуға мүмкіндік берді. Салмақ түсінігін дене немесе заттың қасиеті назарға алынғанда оның инерттілігі мен гравитациялық өрістер құру қабілетін сипаттайтын барлық жағдйарда пайдаланған жөн, ал салмақ түсінігін гравитациялық өріспен өзара əрекеттесу нəтижесінде туындайтын күш айтылып тұрған жағдайларда пайдаланбаған жөн. 6) ӨЖ негізгі бірліктерін дəлдіктің жоғары деңгейімен анықталуы мүмкін, бұл соңында өлшем дəлдігін арттыруға ғана емес, сонымен қатар олардың бірлігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұған бірліктерді эталондар түрінде жəне олардан өлшеулердің кешенді үлгілік құралдары көмегімен өлшеулерді беруді «материалдандыру» жолымен қол жетізіледі. Халықаралық бірліктер жүйесі өзінің артықшылықтары арқасында əлемдегі кең таралымға ие болды. Осылайша, барлық елдер БЖ бірлігіне өтті. Бұрын ағылшындық өлшем жүйесін қолданған елдер (Ұлыбритания, Австралия, Канада, АҚШ жəне т.б) сонымен қатар БЖ бірлігін енгізеді. жүктеу/скачать 4,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|