Геофизикада еркін құлау жылдамдығы əдетте жүйеден тыс
бірлікпен - миллигалмен (мГал) өрнектеледі, ол Г.Галилейдің
құрметіне аталған. Оған қоса 1 Гал = 1 см/с
2
= = 10
3
мГал.
Қ ы с ы м S ауданы бетіне перпендикуляр бағытталған F күштің
əсеріне
арналған анықтауыш теңдеу,
Р = F/S,
мұнда р - паскальмен қысым (Па, Ра), егер күш
F ньютонмен
өрнектелсе, аудан
S —шаршылы метрмен өрнектелген.
Осы бірліктерде оған қалыпты 1 м
2
ауданмен бет бойынша 1 Н
күшпен біркелкі таралған 1 Н күшпен тудырылған қалыпты кернеу
о = F/S өлшенеді.
Қысымның өлшемдігі (қалыпты кернеудің)
р =
L
-1
MT
2
.
Қысымды өлшеу кезінде өз кезегінде бірліктердің өте үлкен
саны қолданылды. Қазіргі уақытта миллиметр сынап бағанының
(мм.сын.бағ.), бар (bar) сияқты жүйеден тыс бірліктер (уақытша)
қолданылады. Паскаль осы бірліктермен келесідей қатынасқа ие: 1
мм. сын.бағ. = 133,322 Па; 1 бар 1 см
2
, ауданда əрекет ететін 10
6
дин күшке тең, бұл 45° ендік үшін теңіз деңгейінен 750,08 мм
биіктіктегі сынап бағанын қысымына тең (бұл ретте 1 бар = 105 Па).
Метрологияда үлестік бірлік - миллибар қолданылады (1 мбар = 100
Па). Қолдануға ұсынылмайтын, бірақ ғылыми-техникалық
əдебиетте кездесетін ескірген бірліктердің қатарында болып
табылатындар:
• 0 °С температурада жəне 9,80665 м/с
2
еркін құлаудың
қалыпты үдеуінде биіктігі 750 мм биіктіктегі сынап бағаны
қысымына тең қалыпты (физикалық) атмосфера (атм, Atm), 1954
жылы бұл бірлікті Х ӨСБК физика мен метрологияда қолдануға
ұсынған (1 атм = 1,01325 · 105 Па);
• техникалық атмосфера (ат, Ад немесе шаршы сантиметрге
килограмм-күш (кгс/см
2
). 1 кгс күшпен туындаған ауданы 1 см2
қалыпты бет бойынша біркелкі бөлінген қысымға тең (1 ат =
9,80665 • 10
4
Па). Жуықталған өлшемдерде бір атмосфераны (1 атм)
бір бармен алмастыруға болады (1 бар = 0,98692 атм).
Шет ел əдебиетінде кейде кішкентай қысымдарды өлшеу кезінде
өлшемі 1 мм сын.бағ. сəйкес келетін бірлік пайдаланылады, ол
италья ғалымы Э.Торричели атына орай «торр» (torr) деп аталады.
Ж ұ м ы с Ұзындыққа
I күштің əсер ету бағытында кейбір
дененің орынын ауыстыратын күштің жұмысы А үшін анықтаушы
теңдеу
A = FI.
44
Жұмыс бірлігі - джоуль (Дж, J) — күштің əсер ету бағытында 1
м қашықтықта оны қою нүктесінің орынын ауыстырғандағы 1 Н тең
күштің жұмысы.
Өлшемділігі
А =
[F] · [l] =
L
2
MT
2
.
Э н е р г и я Энергия өзара əрекет етудің əртүрлі процесстері мен
түрлердің жалпы өлшемі болып табылады. Бұл ретте қозғалыстың
барлық формалары қатаң белгіленген мөлшерде бір-біріне
айланады.
Энергия
механикалық,
жылулық,
химиялық,
электромагниттік, ядролық, гравитациялық жəне т.с.с. болуы
мүмкін. Қатыстылық теориясында энергия Е мен масса m
арасындағы
байланыс орнатылған
Е = mc
2
,
мұнда с — вакуумдағы жарық жылдамдығы, м/с.
Энергияның өлшемділігі
E = [m] · [c]
2
=
L
2
MT
2
.
Осылайша, жұмыс пен энергия бірдей өлшемдікке ие жəне
джоульмен өлшенеді.
Физика мен атомдық энергетикада соңғы жылдарға дейін
энергия бірліктері қолданылды: эрг, 10
-7
Дж тең; электрон-вольт (1
эВ = = 1,60219 • 10
-19
Дж). Кейде жұмыс пен энергия жылу
мөлшерінің жүйеден тыс бірлігі көмегімен өрнектеледі. Бір
халықаралық калория 4,1868 Джоульға тең. 4,1840 Дж тең
термохимиялық калория қолданылады.
Қ у а т Уақыт бірлігінде орындалған жұмысты көрсетеді
P = A/t.
Қуат бірлігі — ватт (Вт, W) — 1 с уақытта 1 Дж жұмыс
орындалатын қуат.
Қуаттың өлшемділігі
P = [A]/[t] =
L
2
TM
3
.
Кейбір
жағдайлар
қатарында
аттың
күшіндей
(а.к)қуаты
ұсынылмайтын
бірлікпен пайдаланылады, оған қоса 1 л.с. = 735,499 Вт.
Достарыңызбен бөлісу: