Оқулық Қ.ӘБішев g è t э а І философия жоғары оқу орындары студенттері

өзі ғана жаба алады. Ол да еркіндіктің белгісі, өйткені еркін болу - 
сол еркіндіктен бас тартуға да мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Яғни, 
еркіндік өзіне қарама-қарсы қалыпты - күлшылыкты да (тәуелділікті) 
өзінің қүрамды бөлігі етіп түр.
Өзіне өзі ие болу, өзін бағдарлап билей білу әр адамны ң да, 
түтас бір адамдар бірлігінің де, яғни халықтар, үлттар, таптар т.т.- 
дың да субъектілік деңгейіне байланысты. Ол деңгей олардың қалы п- 
тасу, дамуының әр кезеңдерінде ж әне әр қилы тарихи жағдайларда 
әртүрлі, соған байланысты еркіндіктің нақгы мазмүны, сипаты да 
өзгеріп жатады. Ауқымы да кеңейеді. Неліктен еркіндікті біз адам- 
ны ң дүниеде болуының ең алғаш қы негізі дейміз? Сондай негіз деп 
адамны ң практикалы қ қызметін, іс-әрекетті айтуға болмас па еді? 
Дүниені ж әне өзін өзгертуден болмыстың барлық формалары бастал- 
май ма? Еркіндік соны ң нәтижесінде келмей ме? Ең алдымен еш қан- 
дай айырмаш ылығы ж оқ бір қызметтің әртүрлі жағдайда адам үшін 
мәнділігі басқаша бола беруі мүмкін. Яғни, бір адамның өзінің сол 
қ ы з м е т к е ә р
кезде ж аңа бір м ән беруі болып отырады. Ал бірдей 
қызметтің әртүрлі адамдар үшін алуан түрлі мәні болатынын айтпаса 
да түсінікті. М ысалы, адамға үлгілі оқу өзінің тікелей мақсатынан 
бөлек саналуан мәнділіктер үшін болатынын психология дәлелдейді. 
Ол мысалы: білімді маман болу, басқа бір кісілерден арты қ болып 
түру, қогамда биік мәртебеге жету т.т. үшін. Тіпті білімділікті әртүрлі 
ж аман пигы лдары на жетуге қүрал ретінде көретіндер де болады.
А.Н.Толстойдың “Инженер Гариннің гиперболоиды” деген романында 
Гарин өзінің аш қан техникалы қ жаңалыгын адамзатқа үстемдікке же- 
тудің күралы еткісі келген ж оқ па еді? Я ғни, мәнділікті тандау тіке- 
лей істейтін еңбектің, іс-әрекеттің негізінде жатады, олардан бүрын 
болады ж әне іс-әрекетті өзіне бағындырады. Егер белгілі бір мәнділік 
жогалатын болса, сол үшін атқарылатын іске үмтылушылық қүриды. 
М әнділікті талгау, немесе талғамау адам іс-әрекеттерінің бағытты- 
лығын немесе багытсыздыгын анықтайды. Іс-әрекеттің нәтижесінде 
келетін еркін д ік алгаш қы түпкі еркін діктен тіптен басқаш а. Бүл 
еркіндік оз ісін игергеннің арқасында адамның еркін қимыл, әрекет 
етуі, сыртқы ж әне өз табигатына үстемдігі. Ол белгілі бір мәнділікті 
тандағаннан кейінгі соған апаратын іс-әрекеттің жетілгендігі. Түпкі 
еркіндік барлық уақытта бар. Оны адам өзінің адамдық, субъектілік 
қасиетін жогалтпай түрып, жоғалта алмайды. Ол адамның адам болу 
қалпымен бірге берілген, тіпті сол адамдық қалы птың өзі осы. С он- 
ды қган да іс-әрекет еркіндікті туғызбайды, керісінш е, еркіндік іс- 
әрекетті туғызады.
Бүл жерде адамны ң осы еркіндікпен барабар қалпы қалай, ненің 
нәтижесінде пайда болған деген мәселені зерттей алмаймыз. Ол био-
35

логиялы қ эволю цияны ң нәтижесі ме, әлде басқа бір күштің нәтижесі 
ме деген таластар мәселенің ш еңберінен тыс нәрсе деп білеміз. Олар 
бәрі де адамның табиғатын одан тыс бір күш аны қтай алады дейтін 
көзқарастар.
Алғашқы еркіндік адамның дүниеде болуының бастамасы ғана. 
Осындай болудың белгілі бір жолдары мен үрдістерін қалаған адам 
оны өмірде орнату ж әне нығайту үшін соған сай іс-әрекеттерге көшуі 
қажет. Олар да сан түрлі. Олардың сандаған түрлерін адамдар тауып, 
өмірге ендіріп жатады. Соларды табу, тандау, іске асыру еркіндіктің 
басқа жақтары. Адам өз іс-әрекетінен ш ексіз кең ауқымды да әрі 
терең, жан-жақты. Д әлірек айтсақ - ол универсалды. О ның универ- 
с а л д ы ғ ы б о й ы н д а ғ ы б а р , т а п о с ы н д а ғ ы ж ә н е т а п қ а з ір г і 
мүмкіндіктерінің дарқандығы мен саналуандығында ғана емес, оның 
үнемі мүмкіндіктердің жаңа бір деңгейі мен ауқымына өте алатын- 
дығыңда. Сондықтан оны ң іске асқан, іске асып жатқан қызметтері 
мсн нотижелері белгілі бір көріністер ғана. Олар адам мазмүнын, әрине 
сарқа куәлондіре алмайды. Олай куәләндіру мүмкін емес. Сыртқы 
әрекеттер мен нотижелерде көрінбеген, көріне алмайтын, субъектінің 
тіпті көрсеткісі келм ейтін, ал көп жағдайда он ы ң өзіне де толы қ 
мәнінде беймәлім мағыналар жатады. Сондықтан да адамды, субъ- 
ектіні оны ң ісімен ғана түсіндіруге болады деген көзқарас кате. Субъ- 
ектінің дүниемен, басқа адамдармен байланысы сонш алыкты жан- 
жақты, оны ң нәр алып жататын сабақтастықгары тікелей іс-әрекет- 
термен шектелмейді. Іс-әрекеттер сондай сабақтастықтардың бір са­
ласы ж әне дүниемен арақатынастың сыртқы көріну формасы. Адам­
ды к белгілі бір мағыналықты сыртқы заттар мен процестерге сіңіру 
оларға әртүрлі ф ункциялы қ сипат береді. Олар сол мағыналықтың 
ж әй белгісі болуы ғана мүмкін. Бүл міндетті түрде адам жасаған зат 
емес. Кез келген табиғи қүбылыс белгі бола алады. Белгі мен белгіле- 
нетін мағы наның арасында үқсасты қ немесе сәйкестік болу міндет 
емес. Тағы бір заттар мен күбылыстар көрсететін мағынасына белгілі 
үқсастыққа қүрылып, көбінесе символ (емексітетін мағынаға оның 
бір емеуріні) қызметін атқарады. Тікелей туындайтын бүйымдар мен 
құралдардың қызметі түсінікті. Бірақ, адам жасаған, пайдаланатын 
немесе оған қатысты құбылыстардың негізгі қызметінен басқа көпте- 
ген қатынастардағы өзгеше функциялары бар. Олар көп функциялы. 
Қолданатын саймандарымыз тек күрал ғана емес. Ол әрі белгі, әрі 
символ. Соны мен бірге олар адамдардың дүниеге ж әне өзара қаты- 
настары ны ң сипаты н да белгілі дәрежеде куәләндіріп түрады. Бүл 
сырткы адамдык мазмүнга ие болған заттар мен қүбылыстар әр жан- 
ны ң бүкпелі сырларын түгелдей жария етпейді дедік. Олар, олай бол­
са, әркім нің басқаларға арнай алатын, басқалармен бірлесуге, қоғам-
36

дасуға, ортақ катынастарды түзеуге қажетті ж әне өзі үшін ғана емес, 
басқалар үшін де мағыналы нәрселер, мағыналы нәтижелер деп есеп- 
тейтін мазмүндары.
Яғни, 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: