пына,  жолына дене бітімі жағынан бейімделген емес.  Ол

сыртқы әлемнің болмысымен кабысып, оның да өзіндік мазмүнын 
қамтиды.
Я ғни ф илософ ияны ң түпкі тамыры адамдардың дүниедегі бол- 
мы сы нан нәр алатын болғандықтан ф илософ иялы қ ой кешу әр адам- 
ны ң белгілі дәрежеде соқпай өтпейтін, ал кейбіреулердің жан дүни- 
есінде үнемі толғанатын тақырыбы. Сондықтан әрбір адам өз өмірінің 
мәні мен мағынасы жайында ең болмаса бір рет ойлануы ықтимал. 
Ол үшін жеке адамның білім, сауаттылық деңгейінің өте биік болуы 
міндетті ш арт емес. М ен жер бетінде не үш ін адам мы н, тікелей 
тіршілікті не нәрсе актай алады дегенді өзінің алдына сүрақ етіп коюды 
тіпті ешбір сауатсыз, ғылым мен білімнен алыс түрған адамдардың да 
өм ірінен үнемі көріп оты рамы з. Ф и л ософ и ян ы ң ғана емес, діни 
көзқарастардың өзі де осындай сүрақтарға жауап іздеуден шыккан.
Олай болса, дамудың қандай деңгейінде түрмасын адамға өз өмірі 
туралы кейбір мәңгілік мәселелерге жауап іздеу ж әне соған сай өз 
болмысын түзеу табиғатынан тән нәрсе. Бүл тек ф илософ ияны ң ғана 
көзі емес, ол жалпы рухани мәдениеттің туындайтын тамыры.
Қ ай халы кты ң болмасы н байырғы кезеңдерін алып қарасақ, 
белгілі бір рухани казына жасайтыны белгілі. Ол әлі жазуды білмейтін 
замандардың өзінде туган. Алғашқы мифтер, жырлар мен ертегілер т. 
т. элем туралы, адам өмірі туралы белгілі бір түсініктен, адамдардың 
әлемдегі болмысынан белгілі бір хабар береді, тіпті әлемге, өз бол- 
мы сы ны ң түсініктемесі болуға бағышталған.
Я ғни адамдарға өз өміріне канағаттануьг'үш ін тек тойынған, 
тоғайған тіршілік аз екен, одан ол өзін адам деп сезінбейді екен. Өзін 
ш ы н адам деңгейінде сезінуі үшін, толы қ адамдық қанағаттанғандык 
көңіл күй үшін ол тікелей организмдік, тән н ің мүқтаждықтарынан 
әлдеқайда кең жатқан әлемде тіршілік еткенді қалайды. Руханилықтың 
шығу көзі осында. Адамзаттың рухани кемелденген, рухының ең 
жоғарғы үлгілерін туғызған дәуірлері олардың ең тойынған, ең тоғайған 
кезендерімен түстас келе бермейді. С онды қтан, кейде белең алып 
жүретін дағдарыс кезендерде, күнкөріс мәселелері ең киы н болып 
түрған кезде рухани мүқтаждықтар күте түру керек - дейтін көзқара- 
стар түбірінен жалған. Қ андай ты ғыры қтан да, соны ң ішінде күн 
көрудің киындықтарын да ең алдымен рухани жігерден, рухани асыл- 
дардан айрылмау ғана алып шыға алады. Ф илософия тарихында, әсіре- 
се оны ң материалистік бағытында ойлауды ң болм ы сқа катынасы
негізгі мәселе деи каралып келген. Бүл әсіресе, марксизмге тән еді. 
К.М аркс қоғамдық болмыс коғамдық сананы анықтайды деген кағида- 
ны өз ф илософ иясы ны ң негізі еткен, ал оны ң мазмүны: болмыс қан- 
дай болса, сана да сондай. Ф. Энгельс “Людвиг Фейербах және неміс 
классикалы қ ф илософ иясы ны ң ақы ры ” деген еңбегінде тап осылай
10

деген. О ның ойынш а ф илософ ияны ң ең көкейтесті мәселесі не ненің 
негізінде жатады: материя ойлаудың ба, ж оқ ойлау материяның ба? 
Басқаш а айтқанда сана, ойлау тек бар нәрсені гана немесе соны ң 
болуы мүмкін салдарын ғана бейнелейді. М әселені осылай қою да 
ф и лософ и ян ы ғылым деп түсінуден шығады. Олай болатыны: бір 
нәрсенің табиғатын түсіну үшін оны ң себебін айкындау керек деп 
қаралады. Адам, оны ң болмысы, ойлауы т. т. дүниеде өзінен озі бола 
алмайды. Олар өзіне өзі негізделе алатын нәрселер емес. Тек әлем, 
табиғат, материя мәңгілік те, жоғалмайтын, жоғала алмайтын бол­
мыс. Ал адам, әсіресе оны ң ойлауы тек басқа, мәңгілік өшпейтін 
себептерден тууы ж әне үнемі болып отыруы мүмкін, олардың бол­
мысы тек басқанын көлеңкесі. Әрине, адамның болмысы өзге дүни- 
емен байланысты да, оған тәуелді де, көп жағдайда сыртқы дүние 
оны ң болуының себебі болып түрады. Бірак, себеп салдарының та- 
биғатын еш қаш ан анықтай алмайды. Мысалы, өсімдіктер, жануарлар 
дүниесі, біз демалатын ауа болмаса бір күн де өмір сүре алмас едік. 
Әйтседе олар біздің қалай іс-әрекет етуіміздің, қалай ойлауымыздың, 
жалпы біздің адамдық өзгешелігімізді анықтай алмайды.
М атериализм материя бірінші, ал сана, ойлау екінш і деп, оны 

жүктеу/скачать 8,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: