Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері
§6. Ыбырай, Абай дәстүрін дамытқан әдебиет
жүктеу/скачать 0,84 Mb.
|
Оқулық жоғары оқу орындарының филология факультеттері-emirsaba.org
| §6. Ыбырай, Абай дәстүрін дамытқан әдебиет
XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті мен мәдениеті
107
байланысты. Өйткені әрбір қоғамдық формация көркемөнерге жаңа мазмұн мен идея ғана әкеліп қоймай, оған жаңа түр де беретіні белгілі. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқы өміріндегі ақын-жазушылар шығармаларында негізгі проблемасына айналды, олардың көп сөз еткен негізгі көкейтесті мәселесінің бірі болды. Бұл тақырыпта жазбаған жазушылар – жоқтың қасы. XX ғасырдың басында қазақ әдебиетінде қазақ әйелі жөнінде алты-жеті роман, повесть, поэма жазылды. Олардың көрнектілеріне Міржақып Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы», Спандияр Көбеевтің «Қалың малы», Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлуы», Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі» т.б. жатады. Бұларда қазақ халқының ауыр тұрмысының ащы шындығы айқын суреттеледі. Роман – сан қырлы жанр. Оның қасиеттері қазақ романында біртіндеп көрінеді. Алғашында ол тұрмыстық роман жанры сипатында дүниеге келді. Кейін тарихи революциялық, роман- эпопея, психологиялық жанр өресіне көтерілді. «Бақытсыз Жамалдың» жаңашылдығы – оның мұнан былайғы қазақ романынан тақырыбы мен проблематикасына бастама болуында ғана емес. Ол көркем прозаның тілі мен стилі қандай арнада даму керектігіне бағыт сілтеді. Роман жанрына көтеріңкі әуен, салтанатты сарыннан гөрі объективтілік, қоңыржай еркін әңгіме көбірек тән екенін көрсетті. Қазақ көркем прозасының басы – Ы.Алтынсарин әңгімелері мен Абайдың қара сөздері екенін білеміз. Олар орыстың классикалық әдебиетінен үлгі алып, орыстың ұлы ақын- жазушыларының дәстүрлеріне сүйенеді. Крылов мысалдарын аударып, сол мысалдар тілімен ауылдың байларын, үстем тап өкілдерін, қоғамдық ортадағы ұнамсыздықты сынау Абай мен Ыбырайдан бастау алады. Абай мен Ыбырайдан басталған бұл дәстүрді XX ғасыр басында С.Көбеев, С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, С.Дөнентаев сияқты ақындардың әрі қарай дамытқаны белгілі. Бұлар мысал тілімен қоғамдағы шындықты, әділетсіздікті, замандастары бойындағы надандықты, тоғышарлықты, көрсеқызарлық пен өзімшілдікті тұспалдап сынаудың қолайлығын ұқты. Қазақ тіліндегі алғашқы көркем үлгілерінің бірі ретінде 1903 Ре по зи то ри й К ар ГУ 108
(аударған М.Бекимов) атауға болады. Кейіннен, шамамен 1908- 1909 жылдары Ш.Құдайбердиев А.С.Пушкиннің «Дубровский», «Боран» («Метел») атты повестерін өлеңмен аударған. Кіріспе өлеңінде Ш.Құдайбердиев А.С.Пушкиннен қалай аударғанын сөз етеді: «Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін, Қазақтың шағылдырар надан көзін, Ғылымнан көзілдірік кимеген ел Туралап көре алмас деп күннің көзін. Сүйтсе де кете қойман шетке басып, Айтармын алыстамай, шын жанасып. Әншейін ертек айтып отыр демей, Жүрекке тыңдағайсың ақылдасып. Сол 1909 жылы ел-жұрттың құлағын елең еткізіп, көкейіне қозғау салған, ой-санасына пәрменді ықпал еткен, зор әдеби жоралғы – Ахмет Байтұрсынұлының кітабы — «Қырық мысал» деген атпен Петерборда жарық көрді. Бұл кітапта Ахаң Крыловтың екі жүзге жуық мысал өлеңдерінің ішінен қазақ елінің ахуалына, қазақтың мінез-құлық психологиясына, дүниетаным, ойлау қабілетіне жақынырақ келеді-ау деген қырық мысалды таңдап алып, оны асқан шеберлікпен тәржімелеген әрі оны қайта жаңғыртып тың үлгіде қазақша жырлаған. «Қырық мысалға» дейін де Крылов мысалдарының Абай, Ыбырай аударған аудармалары болған. Ахаң Крылов мысалдарының құрылыс ерекшелігін сақтауға тырыспаған. Ой дәлдігін, мазмұн дәлдігін, кейде сөзбе-сөз дәлдікті ұстанған. Мәселен, Крыловта 12-13 жолдан тұратын мысал түрлері бар, ал қазақша ондай өлең өлшемі болмағандықтан, оны Ахаң он бір буынды төрт жолды өлең үлгісімен аударған. «Айқап» журналында, «Қазақ» газеті беттерінде роман жарысы туралы мақалалар жарияланып тұруы әдебиеттің бүл жанрының тез дамуына өз үлесін қосқаны сөзсіз. Мұндай жақсы романдарға бәйге жариялаған азаматтар қатарында А.Оразов, Е. Мамановтарды айрықша атап өту ләзім. Сонымен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде роман, мысал, лирикалық поэма, әдебиет сыны туындап, қалыптасуға Ре по зи то ри й К ар ГУ 109
гүл жарған құбылыс емес, керісінше құнарлы әдеби топырақтан нәр алған, соның бар жақсы қасиеттерін бойына дарыта дамытқан, сөйтіп соны сапаға ие болған жаңа әдебиет». жүктеу/скачать 0,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|