Оның үшін конструкциясы қазіргі тіліміздегі себеп, салдар мағынасын білдіретін себебі

114
айтылмыш күнде сап ете түсті. (С.Т).

-мыш тұлғасы барлық жерде анықтауыш қызметінде
жұмсалған.

§8. ХХ ғасырдың басындағы ұлттық мерзімді баспасөз 
Қазақ әдеби тілінің қоғамдық қызмет аясының кеңеюіне,
функционалдық стильдерінің дамып, жетілуіне ұлттық баспа-
сөздің үлкен әсері болғаны сөзсіз.
ХХ ғасыр басында қоғамдық өмірге белсене араласқан
газет-журналдар мыналар: "Айқап" журналы, "Қазақстан",
"Қазақ", "Бірлік туы", "Ешім даласы", "Қазақ газеті", "Сары
Арқа", "Серке", "Алаш", "Тіршілік", "Үш жүз". Солардың ішінде
басқалармен салыстырғанда, ұзағырақ уақыт шығып тұрғандары
– "Айқап" журналы мен "Қазақстан", "Қазақ" газеттері.
М.Сералиннің басқаруымен және редакторлығымен елімізде
қазақ тілінде 1911 жылдан бастап шыққан "Айқап" журналы мен
1913 жылдан А.Байтұрсынов және М.Дулатовтың редак-
торлығымен "Қазақ" газетінің шыға бастауы қазақ халқы мәде-
ниетінің тарихында ерекше оқиға болды.
"Айқап" журналы – 1911 жылдың қаңтарынан 1915 жылдың
қыркүйегіне дейін Троицк қаласындағы "Энергетика" баспа-
ханасында оқырмандардың өз күшімен алғаш айына бір рет,
кейін екі рет шығып тұрған қазақтың тұңғыш журналы
(
, 88
санынан кейін қаржының тапшылығынан жабылды.
"Қазақстан" газеті 1911 жылы алғаш Бөкей ордасында,
кейіннен 5-санынан бастап Оралда шыға бастаған. 1913 жылға
дейін оның 18 саны жарық көрген (редакторы Е.Бурин)
30
.
Аталған басылымдардың қазақ халқының ұлттық сана-се-
зімін оятуда, ғылыми, мәдени-әлеуметтік дамуы үшін күресуде
алатын орны зор. Дегенмен "Айқап" журналы мен "Қазақ"
газетінің көздеген мақсаттары мен ұстанған принциптері
арасында, сонымен бірге тілінде де айырмашылықтар болды.
Бұны кезінде М.Әуезовтің "Қазақ" газетіне: "Қазақтың еңкейген
кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан
30
Айқап. Құрастырушылар Ү.Субханбердина, С.Дәуітов. –Алматы,
1995. –Б.9.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

115
оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын

желіндей ширықтырған, етек-жеңін жиғызған "Қазақ" газеті
болатын" - деп берген жоғары бағасы айқын аңғартады
Тек Қазақстан егемендік алып, дербес мемлекет болғалы
"Қазақ" газеті қолымызға тиіп, ондағы көтерілген мәселелермен
танысуға, оның тілін, грамматикалық ерекшеліктерін зерттеуге
мүмкіншілік туды. Айта кететін жай - осыдан 5-6 жыл бұрын
жарыққа шыққан Ө.Әбдімановтың "Қазақ" газеті (Алматы, 1993)
деген кітабында газеттің өмірге келу себептері архивтік
материалдар арқылы сипатталған, сонымен бірге А.Байтұрсынов
бастаған зиялы азаматтардың ұлттық баспасөз ашу жолындағы
күресі жан-жақты қарастырылған.
Сонымен, төңкеріске дейінгі шыққан газеттердің ішіндегі бе-
делдісі де, таралымы молы да "Қазақ" газеті болды, өйткені
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және т.б. қазақтың
зиялы азаматтарының ерен еңбегі мен іскерлігі "Қазақ" газетін
сол кездегі шығып тұрған газет-журналдар арасында көркемдігі
мен сапалылығы және таралымы жағынан алдыңғы қатарға
шығарды. Мәселен, "Айқап" журналы 900-1200 тиражбен шығып
тұрған болса, "Қазақ" газеті 3 мыңнан астам тиражбен шығып
тұрған.
ХХ ғасыр басында қазақ зиялыларының көрнекті өкілдерін,
негізінен, үш мәселе ойландырды: жер мәселесі, оқу-ағарту ісі,
қазақ еліндегі басқару жүйесі. Өйткені "жаңа ғасыр та-
балдырығын қазақ халқы жерінен айрылып, мемлекеттік қалпын
жоғалтып, дауыл алдындағы тымырсықтай түнеріп аттады".
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Сералин. Ж.Қощығұлов
т.б. ұлтының сана-сезіміне сәуле шашып, қазақ халқын азаттық,
бостандық, теңдік жолындағы күреске шақыру үшін ұлттық
баспасөздің, ұлттық басылымдардың қазақша шығуына ат
салысты. «Өйткені, -дейді А.Байтұрсынұлы, - басқа тілде шыққан
газета һәм кітаптар халық ықыласын түсіре алмайды. Халық
ықыласы түспеген газета Һәм кітаптар халыққа тарап оқылмайды.
Халыққа тарамаған газета һәм кітаптан пайда болады деп айта
алмаймыз» (Қазақ, 1913, № 1).
«Қазақ» газетінің тұңғыш санында басылған редакциялық
хабарда өзінің көздейтін мақсаты мен ұстанатын бағыты туралы
былай деп жазылған: «Бұл газетаның мақсұты – жұрт пайдасына
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

116
көз болу; қазақ арасына ғылым, өнер жайылуына басшылық ету;

басқа жұрттардың халінен хабар беріп, таныстыру. Сол
мақсұттарды орнына келтіру үшін закүндерді, хакімдердің
бұйрық-жарлықтарын білдіріп тұру. Государственная дума һәм
Государственный совет жұмыстары турасында жете хабар беру,
ішкі һәм сыртқы хабарларды жазып тұру, қазақтың бұрынғы және
бүгінгі жайын жазу; күнелту, сауда, кәсіп, жер-су, егін-таран, мал
шаруасы жайынан кеңесу; оқу, оқыту, мектеп, медресе, школа,
ғылым, өнер, тіл, әдебиет турасында жөн көрсету; адам һәм мал
дәрігерлік жайынаи жазу».
Ал газетке не себептен «Қазақ» деп ат берілгенін газеттің
бас редакторы А.Байтұрсынов былай деп түсіндіреді: «Аталы
жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аты деп, газетамыздың
есімін «Қазақ» қойдық. Ұлт үшін деген істің ұлғаюына күшін
қосып, көмектесіп, қолдан келгенше, ғұмыр жеткенше істеп
кетелік».
Бұл екі басылым бірыңғай жол ұстанып, бағдарлама
белгіленгенмен,
кейбір
мәселелерді
көтеруде
олардың
көзқарастарында қайшылықтар да болғаны байқалады.
«Айқап» журналы қазақ қоғамы алдында тұрған ірі-ірі
мәселелер мен проблемаларды қозғаған шығармаларды жариялап
тұрған. Бірақ кейде көркемдік шешімге онша мән бермеген де
тәрізді. Журналда 1911, 1912 жылдары жарияланған әңгімелер
осындай. Бірақ кейінгі сандарында құрылысы мен пішіні
қарабайыр шығармалар кәдімгідей азая бастайды. Көркемдік
дәрежесі тәуір, көлемді шығармалар көбейді.
Мерзімді баспасөз беттерінде сол дәуірдегі әлеуметтік
жайларды ашып көрсетіп, ғасырлар бойы қалыптасқан
феодалдық-патриархалдық құрылысты сынаған, әйел теңдігі
мәселесін көтерген, жастарды өнер-білімге шақырған, қазақ
халқының ауыр да азапты тұрмысын суреттеген, қала салып, егін
егіп, отырықшы болуға үгіттеген шығармалар жарияланып
тұрды. Бұл мерзімді баспасөз беттерінде публицистикалық
очерктермен қатар ғылыми-көпшілік мазмұнды мақалалар, ауыз
әдебиетінің үлгілері т.б. материалдар басылып тұрды.
Осы жылдары Шәкәрім Құдайбердиев «Айқап» журналы
мен «Қазақ» газетінде көтерілген мәселелерге белсене
араласып,
бірнеше
мақалалар
жазды.
Олар:
«Біздің
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

117
мұқтаждарымыз», «Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін

сұраймын» деген мақалалары «Айқап» журналының 1912 жылғы
3-4 сандарында басылды. Ал «Жазу мәселесі», «Барша қырғыз
білімділеріне ашық хат» атты мақалалары 1913, 1914, 1915
жылдары «Қазақ» газетінде жарияланды.
«Қазақ» газетінің алғашқы санынан бастап «Қыр баласы»
атты жамылғы атпен Ә.Бөкейханов үзбей мақалалар жазып, ең
күрделі және өзекті мәселелер бойынша негізгі авторға айналды.
«Қазақ» газеті бетінде Ә.Бөкейхановтың көтерген негізгі
тақырыбы – жер мәселесі, ұлттық мемлекеттік бірлік мәселесі
болды.
Негізі XIX ғасырдың екінші жартысында қалана бастаған
қоғамдық-публицистика стилі XX ғасырдың басында шығып
тұрған мерзімді баспасөз арқылы одан әрі дамыды.
Ұлттық мерзімді баспасөз тіліміздің қолдану аясын ғана
кеңейтіп қоймайды, оның нормалық жүйесінің, грамматикалық
құрылымының, сөздік құрамының дамуына да үлкен әсер етеді.
Бұл жерде С.Мұқановтың 1935 жылы шыққан кітабында
«Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті туралы төмендегі пікірін
келтіргенді жөн көрдік: «Айқап» шала пісірген нәрселерді
дұрыс пісірді, көмескі пікірлерді айқындады, сонымен қатар,
«Қазақпен» қазақтын тілі туды, таза қазақ тілінде шыққан баспа
сөз «Қазақ» газеті ғана болды. ...көпшіліктің пікір көші
«Айқаптан» «Қазаққа» ауды
31
.
Шындығында, «Қазақ» газеті «Айқап» журналына қарағанда
таза әдеби тілмен жазылған, «кітаби тіл» элементтерін аз
қолдануға тырысқан.
Сөз болып отырған жылдары жиі қолданыста болған шаһар, 

жүктеу/скачать 0,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: