§8. Сөз тудыру тәсілдері мен грамматикалық ерекшеліктері

62 
мұнда да –лық жұрнағы жақсылық, жамандық, жастық, 
кәрілік, жігіттік, батырлық, байлық, ашықтық тәрізді зат 
есімдерді жасайды. Ал оның сын есім болып келуі тек сандық, 
уақыттық мөлшерді білдіретін жағдайда ғана: қырық күншілік 
шөлі бар («Қыз Жібек»), Алпыс сомдық әр кезі, Үстіне асыл 
кигізді («Қамбар»), Күндік жер, неше күндік жол, жүз теңгелік 
опа т.б. некен саяқ жерлерде айлық оқ, тебінгілік жүн тәрізді 
сын есімдер кездеседі. Бұхарда бұл типтес бір-ақ сөз: Жаулық 
жолын сүймеңіз. Қалған жұрнақтардан –лы, -сыз, -ыш 
(қызғаныш), ақ (тілек, қылық, атақ, өтірік) тұлғалы есімдер бар.
Бірақ бұлар арқылы жасалған сөздер өте аз. -Кер жұрнағы 
қызметкер, азаткер, үсіткер сияқты бірер сөзде кездеседі. 
ХVІІІ ғ. ақындар тілі мен ауыз әдебиеті тілінен 
грамматикалық ерекшеліктерді табу өте қиын. Ол жоғарыда 
айтқан текстологиялық қайшылыққа байланысты: әдеби мұраны 
жеткізушілер ұйқасқа, өлең өлшеміне байланысты немесе 
мағынасын білмегендіктен жеке сөздер мен тіркестерді өзгерте 
алмайтын жайлары болуы мүмкін, ал грамматикалық тұлғаларды 
өзгерту (мысалы, бір септіктің орнына екіншісін - өз заманында 
қолданылатынын ауыстырып айту) онша қиын болмайды. 
Дегенмен, там-тұмдап болса да кейбір морфологиялық 
ерекшеліктер күні бүгінге дейін сақталып жеткенін байқаймыз. 
Солардың бірі келер шақ есімшенің барыс жалғаулы тұлғасының 
(барарға, айтарға) өнімді қолданылуы. Мысалы, Бұқарда:
Батпақты сайға су түссе, 
Атың арып келгенде, 
Өткел бермес кешерге 
Қайырсыз итке мал бітсе 
Аңқаң құрып келгенде 
Саумал бермес ішерге немесе 
Келмей тұр аузым айтарға 
Еңкейіп орақ орарға т.т. бұл осы күнгі өнімді у+ға (баруға, 
айтуға) тұлғасының синонимі. Өткен ғасырларда у+ға тұлғасы да 
қатар қолданылған тәрізді. Мысалы: 
Есіл көзден нұр тайса 
Бір көруге зар болар (Бұхар). 
Сондай-ақ осы күнгі у жұрнағы арқылы берілетін қимыл 
есімдердің орнынан кейде мақ жұрнақты тұлға қолданылғаны 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

63 
көрінеді. 
Ханның жақсы болмағы
Қарашаның елдігі (Бұқар) 
ХVІІІ ғ. әдебиетінде бұл күнде аналитикалық тәсілмен 
немесе жұрнақтар арқылы жасалатын кейбір етістіктер өзгешелеу 
тұлғада жұмсалған. Мысалы, Бұхарда: «Даусы қандай саңқыған» 
(саңқылдаған), Айтқан сөзге түспеген (түсінбеген). Шалда: 
«Жатудан жамбастарың жауырады» (жауыр болады). 
Халық ауыз әдебиетіндегі сияқты да шылау грамматикалық 
тіркестердің арасында келіп, ерекше экспрессивтік реңк беретін 
тәсіл түзейді, мысалы, Бұхарда: 
Қынайы да белін буынған 
Жылай да жесір қалмасқа 
Толғай да дәурен сүрмес пе? 
Салыстыр: Қызыл да жібек қырмызы, 
Баян да қылып айтайын. (Қамбар). 
Бұқар шығармаларында бірді-екілі жерде ұшырасатын 
бергіл, ойлағыл тұлғаларын түсіндіру қиын. Бұлар бұл күнде 
оңтүстік говорына тән формалар. Бұқардың Абылайға «Сен мен 
көргенде Түркістанда жүр едің» дегеніне қарағанда, ол 
Қазақстанның оңтүстік аудандарында болғанға ұқсайды, жоғарғы 
элементтер, мүмкін осы жағдайға байланысты болар немесе сол 
кезде етістіктің бұйрық, тілек формалары қазақ жерінің қай 
түкпірінде де осы тұлғаларда берілген болуы мүмкін. Ауыз 
әдебиеті нұсқаларынан бұл тұлғалар «Қыз Жібек», «Айман-
Шолпан» жырларында жиі кездеседі. Бақытын ашқыл баламның; 
Мәдеткер болғыл балама, Іздеп келгіл ағаңды, Көке болмай жерге 
кіргіл («Қыз Жібек»). Бір құдай жәрдем бергіл тіл жағыма 
(«Айман-Шолпан»). Ал «айтар сөзім осы дүр» дегендегі дүр 
форманты Бұқар тұсында да қолданылудан қалмаған тәсілдің 
көрінісі. Бұл ХІХ ғ. жырлаған ауыз әдебиеті нұсқаларында да бар: 
Құдіретіңе алланың 
Бенденің жоқ дүр көнбісі («Қыз Жібек»). 
Кім бай дүр, 
Кім жарлы дүр, тәңірге аян («Айман-Шолпан»). 

жүктеу/скачать 3,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: