Оқулық o p s 3 философия негіздері
|
| Конфуцийшылдык. Бұл философиялык атымның пайда болуы
жэне калытасуы, осы ағымның негізін калаушы Кун-фуцзы, оның ізбасарлары Мэн-цзы жэне Сюнь-цзының есімдерімен тығыз байланысты. Кун-фу-цзы (б.д.д. 551-479 жж.) кедейленген аксүйек әскербасы отбасында дүниеге келген. Ата-анасынан ерте айырылған ол тек 15 жасында ғана білімге кұштарлык тынытады, ал 50 жасында өз мектебін калыптастырады. Оның көптеген ізбасарлары болтан. Олар үстазының жэне өздерінің ой-пікірлерін, кағидалары мен түжырымдарын жинактап, “Әңгімелер мен пікірлер” (“Лунь юй”) деген конфуцийшылдык ілімнің негізгі шығармасын дүниеге келтірді. Қытайлыктардың көптеген ұрпактары бұл кітапты үлгі тұтып, басшылыкка алған. Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғары жаратушы күш - аспан ол жерде әділеттілік болуын кадағалап отырады. Ал коғамдағы теңсіздік, эртүрлі сатыдағы топтардың болуы ол - әділеттілік. Олай болса, аспан (көк) осы теңсіздікті корғайды. Кун-фу-цзы өзінің ілімін аспан денелерінің заңдылыктарын немесе, бабалар рухын зерттеуге арнамайды. “Өмірді” не екенін білмей жатып өлімнің, рухтың не екенін кайдан білеміз”, - деуінің өзі осыған айғак. Керісінше, оның карастыратын негізгі мәселесі - адамдар арасынағы карым-катынас, тэрбие мәселері. Осыған орай ол мынадай ұғымдарға көбірек көңіл бөледі. Олар: “тең орта”, “адамгершілік” жэне “өзара сүйіспеншілік”. Осы кұрайды. Эр адам осы даоның ж ү ттт ү п л м т р і г і п “ п ч п ” (т .ү р ь т г w rm ) cjjAT^f змідовдмдекФгапханасьі о қ у л ы қ қ о р ы и . 34 4 54 7 !\ТҮЛ1К_.__________ “Тең орта” - адамдардың сабырсыздык пен сактыктьщ арасындағы іс-әрекеті. Өмірде мұндай “ортаны” ұстап, іс-эрекет жасау оңай емес, себебі, адамдардың көпшілігі сабырсыздык көрсетсе, бір тобы тым сак келеді. Ал адамгершіліктің негізгі - “жэнь” - “ата-анасын күрметтеу жэне үлкен ағаларын сыйлау”, жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Кімде кім шын жүректен адамгершілікке ұмтьшса, ол еш уакытта жамандык жасамайды. Ал “өзара сүйіспеншілік” аркылы карым-қатынас, конфуцийшылдык әдептілік туралы ілімінің негізгі өзекті ұғымы. Бүл әдептілік кағидасы, бір сөзбен айтканда: “Өзің каламайтын нәрсені баска біреуге жасама”, - дегенге сайып келеді. Аталған эдептілік кагидаларын “текті адамдар” (цзюнь-цзы) ғана басшылыкка алып, іс-әрекет жасайды. Конфуцийпп>шдар өздерінің шығармаларының көбіне осы “текті адамдарға” карапайым адамдары карсы кояды. “текті адам” - заң мен парызды басшылыкка алса, карапайым адам калай тиімді орналасып, пайда тапсам деп ойлайды; “текті адамға” үлкен маңызды шаруалар тапсыруға болса, карапайым адамға ондай тапсырма бере алмайсың, оларға тек кана ұсак-түйек тапсыруға болады; “текті адам” баскалармен келісімді жағдайда өмір сүрсе де, оларды” артынан ермейді, өзінің жолын ұстайды, ал карапайым адам жүртпен келісімді өмір сүрмесе де, солардың айтканын істеп, артында жүруге дайын түрады т.б. “Текті адам” тек кана этикалык ұғым емес, ол саяси ұғым да. Ол халықты баскарады. Ал баскарудьщ негізгі кайнар кѳзі — басшының өз басының эдептілік касиеттерін өзінен томен түрғандарға мысал ретінде корсету. Егер басшылар “дао” жолымен жүрсе, онда халык оларға карсы келмейді. Кун-фу-цзы барлык нэрсе өзгерісте болады, уакыт токтамай өтіп жатады десе де, коғамдык өмірге келгенде, ондағы калыптасқан жағдайлар каз-калпына дамуы керек деп есептейді. Сондыктан, билеуші - билеуші, шенеулік — шенеулік, әке - әке, ал бала — бала болып, аттарына байланысты емес, шын мәнінде калулары керек. Ал оларда күтпеген жерде кездейсок өзгеріс бола калса, ол тез арада өз калпына келуі керек. Билеуші - әке, халкы - оның балалары. Осы түрғыдан мемелекет баскарылуы керек. Демек, “білу дегеніміз - табиғатты емес, адамдарды танып-білу”, - деп есептейді. Кейбір адамдарға “туа біткен білім” тэн болғандыктан, олар баскалардан жоғарырак тұрады. Олардан кейін білімді оку аркылы алғандар түрады. Оку, білу тандамалы түрде болуы керек. Окығанда тек өмірде керекті, ең дұрыс деген кағидаларды білу керек, калғандарынан аулак болу кажет. Білу дегеніміз - тек кана ѳзіміз білмейтінді үйреніп, білу емес, сонымен катар зерттеп отырған мәселелерді жан-жакты карастыру тэсілі. Мэн-цзы - (б.д.д. 372-289 жж.) - Кун-фу-цзының ілімін эрі карай жалғастыра отырып, аспан (көк) - объективтік кажеттілік, тағдыр ретінде жаксылыкты корғайды дей отырып, аспаннның еркі - 18 адамдардың жігер-еркі аркылы көрінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол: “адамның табиғаты тек жаксылыктан жаратылған”. Олай болса, ван (билеуші) халыкты өз баласындай сүйсе, халык оны әкесінен жаксы көруі керек, - деген тұжырым жасайды. Сюнь-цзы (б.д.д. 313 - белгісіз) аспан мен жерді барлык денелердің шығу тегі ретінде мойындаса да, тағдырды аспанның жігер- еркі ретінде мойындамайды. Оның пікірінше, аспанды кастерлеп, ол туралы ойланып отырғаннан гөрі, керекті заттарды көбейтіп, аспанның өзін бағындырған дұрыс. Әлем өзінің табиғи зандьшықтырымен өмір сүреді, оны зерттеп, сырын ұкса, өз кажетіңе жаратуға болады. Олай болса, бакытты немесе бакытсыз, бай немесе кайыршы болу адамдардың өзіне байланысты. Жалпы адамдар табиғатынан зұлым, кызғаншак, дүниекоңыз болып туады. Тэрбие аркылы адамдарды адамгершілікке баулып оның табиғатын өзгертуге болады. Ал адамдар өз тарапынан өзін өзі жетілдіруе кұлшынуы тиіс. Конфуцийшылдык б.д.д. I ғ. мемлекеттік ілімге, ал IX ғасырдан бастап Қытайдағы негізгі діни көзкараска айналды. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|