Мифтен логоска. Антик философиясы

дүниетанымдық көзкарас өз кезеңіндегі ғылыми жетістіктерге сүйене, 
өзінің логикалык, категориялык аппараттарын жетілдіре отырып, 
философияның көзкарастык жэне рационалдык жүйелік жактарын тығыз 
байланыстыра карастырып, кейінірек келе оның классикалык деңгейге 
дейін көтерілуіне мүмкіндік туғызды.
Б.д.д. VII-V антикалық рухани даму мифологиялык, діни 
көзкарастан ғылыми, философиялык көзкараска карай бағытталды. Бұл 
кезеңді антикалык философия тарихында Сократка дейінгі, ал б.д.д. V- 
III ғасыр ойшылдардың мэнділіктің генетикалык бастамасын, түпнегізін 
жалпы дүниетанымдык жалпы дүниетанымдык көзкарастың негізі етіп 
алып, оны өзінің категориялык аппараты тұрғысынан түсіндіріп 
философиялык ойлауды биік деңгейге көтеруіне байланысты кезенді -
Сократтан кейінгі немесе классикалык кезең деп екіге бөледі.
Сократка дейінгі дүниеге келген алғашкы философиялык мектеп 
Кіші Азияда шыккан Милет мектебі болды. Оның негізін калаушы 
Милет қаласында өмір сүрген, жеті данышпанның катарына жататын 
солардың ішінде ең сыйлысы Фалес болды (шамамен б.д.д. 625-547 
жж.). Ол “Бастама туралы”, “Күн туралы”, “Күн мен түннің теңесуі 
туралы”, “Теңіз астрологиясы” деген еңбектер жазған, бірак олар біздің 
заманымызға жетпеген.
Аристотель озінің “Метафизика” деген еңбегінде заттардың 
генетикалык бастамасын іздеген, олардың сол бастамадан калай пайда 
болғанын жэне содан калай кайтып келетінін, баскаша айтканда, 
денелердің өзгеруіне карамастан, жалпы табиғатың жойылмайтындығын 
мәселе етіп көтергендердің ішіндегісі біріншісі Фалес болды деп 
көрсетеді.
Фалестің ілімінше, барлык денелердің генетикалык бастамасы -
су. Бұл жерде су - мүхит (нун), абзулардың (апсулардың) философиялык 
жиынтыкталған ұғым. Фалес, бір жағынан, барлык денелер суда калкып 
жүреді десе, екінші жағынан, ол жай су емес, ол “акыл-ой”, осы 
тұрғыдан ол кұдай тектес дейді. Ол әлемдегі барлык заттардың өмір 
сүруінің алғы шарты-мыс. 
Күн жэне баска әлемдік денелер судың 
буымен коректенеді. Әлем кұдайға толы, кұдайлар элемдегі болып 
жаткан күбылыстардың, іс-эрекеттің негізгі күші, сонымен катар, сол 
денелердің өзіндік козғалыстарының кайнар көзі ретінде - солардың 
жаны. Мысалы, магниттің жаны бар, себебі, ол өзіне темірді тарта 
алады.
Фалес таным үдерісінде танып-білу бір бастамадан басталып, 
соның төңірігінде ой козғалуы керектігіне баса көңіл аударады.
Фалестің философиялык көзкарасы түрпайы, балаң болғанымен, 
табиғат кұбылыстарын, олардың пайда болу, 
даму заңдылықтарын 
табиғи тұрғыдан танып-білуге ұмтылған алғашкы талпыныс болды. 
Оның ілімі өзінен кейінгі талай гүламаларға сэра жол сиякты бастама
22

болып, философиялык ой-пікірдің одан эрі карй дамуына үлкен үлес 
косты.
Фалестің ілімін эрі карай оньщ шэкірті жэне жолын куушы 
Анаксимандр (шамамен б.д.д. 611-545 жж.) жалғастырды. Негізгі 
енбектері: “Табиғат туралы” (бұл еңбектің кейбір фрагменттері 
сакталған), “Жер картасы”, “Глобус” (бұл еңбектер 
сакталмаған). 
Анаксимандр барлык денелердің бастамасын сол денелердің түпнегізі 
(субстанция) сатысына дейін көтерді. Бастаманы ол заттардың түпнегізі 
- апейронмен теңестірді. Олай болса, апейрон бастама да, түпнегіз де. 
Симпликийдің айтуынша, Анаксимандрдың апейроны генетикалык 
бастама ретінде де, түпнегіз ретінде де таусылмайтын шексіз жэне төрт 
дүлей күштің (жер, су, ауа, от) негізгі бір-бірімен араласып, ауысу 
үдерісінің негізі. Бірак, апейрон кеңістікте шексіз емес, сол төрт дүлей 
күштің негізі ретінде шексіз, көмескі жэне мэңгі. Ол 
ешуакытта 
картаймайды, өлмейді жэне жойылмайды. Ол мэңгі белсенділікте жэне 
козғалыста болады. Ол өзінің осы касиетінің аркасында өзінен карама- 
карсы кұбылыстар - ылғал мен кұрғактык, салкындык пен жылылык 
шығарады. Олар екі-екіден косылып, жер (кұрғактык пен салкындык), су 
(ылғалдык пен салкыдык), ауа (ылғалдык пен жылылык), от (кұрғактык 
пен жылылык) түзейді. 
Осы төртеуі 
аракатынаска түсіп, олардың 
ортасында ең ауыр жер орналасады да, калгандары оны сумен, ауамен, 
жарыкпен (от) коршайды. Аспан отының әсерімен судың біраз бөлігі 
буланады да, мүхиттардан 
жер көріне бастайды, сөйтіп, кұрлыктар 
пайда болады. Демек, апейрон гарыштың генетикалык бастамасы 
ретінде ондағы денелерді дүниеге экеледі. Аспан әлемі соғыс арбасы 
дөңгелегінің шеңбері сиякты үш сакинадан (шығыршык) түрады. Бұл 
сакиналар көзге көрінбейді. Төменгі сакинаның көптеген тесіктері бар, 
сол 
тесіктер аркьшы аспандағы 
оттар көрініп тұрады. Ортадағы 
сақинада бір ғана тесік бар — ол ай. Жоғары сакинада да бір тесік бар 
ол күн. Тесіктер толык, немесе аздап бітелулері мүмкін, онда күн мен 
ай түтылады. Сакиналар жерді айналып жүреді, олармен коса тесіктер 
де козғалыста болады. Анаксимандр осылай жұлдыздардың, күннің, 
айдың козғалыстарын түсіндіреді.
Анаксимандр ілімінше, тіршілік теңіз бен кұрлыктын шекарасы 
айда, аспан отының әсерімен пайда болды. Алғашкы тірі жәндіктер 
теңізде 
өмір 
сүрді, 
кейін 
олардың 
кейбіреулері 
өздерініе 
кабыршыктарын тастап, кұрылыкка шығып, тіршілік етті, сөйтіп, 
жануарлар пайда болды. Ал адам теңіз жануарларының бір түрінің 
ішінде өсіп, өрбіп, ер 
жеткеннен (есейгенннен) кейін күрылыкка 
шығып, өмір сүрді.
Анаксимандр ілімінің аңғалдығына карамастан, онда табиғаттың 
даму заңдылыктарын табиғаттың өз 
логикасымен түсіндіру бар. 
Табиғаттану диалектикасының алғашкы кадамдары болды.
23

Анаксимандр ілімін эрі қарай оның шэкірті Анаксимен (б.д.д. V-I 
ғ. ортасы) жалғастырды. Негізгі еңбегі - “Табиғат туралы”. Анаксимен 
барлык денелердің негізі деп ауаны айтады. Ауа - шексіз (алейрон). 
Сөйтіп, Анаксимандрдың алейроны түпнегізден ауаның 
касиетіне 
айналды. Ауа үнемі козғалыста болады да, бірде 
коюланып, бірде 
сұйылып, алуан түрлі заттар мен кұбылыстарды түзеді. Ауа сұйылғанда 
алдымен отка, 
содан кейін эфирге айналса, коюланғанда - желге, 
бұлтка, суға, жерге жэне таска айналады. Ауаның сұйылуы жылылыкка 
байланысты да, коюлануы салкынға байланысты.
Анаксименнің ілімінше, жер жэне баска аспан денелері ауады 
қалкып жүреді. Жер козғалмайды, ал баска денелер ауаның әсерінен 
ылғи да козғалыста болады. Күн де - жер, бірак 
өзінің жылдам 
козғалуының себебінен ыстық шокка айналған.
Ауа тек кана денелердің бастамасы емес, сонымен бірге жанның 
да бастамасы. Ал жан болса, ол - бізді біріктіретін бастама. Анаксимен 
кұдайларды да ауадан лайда 
болды деген пікір айтады. Басқаша 
айтқанда, кұдайлар ауаны жаратқан жок, керісінше, ауа кұдайларды 
жаратты. 
Олай 
болса, 
кұдайлар 
материалдық 
түпнегіздің 
модификадиясы ғана.
Қорыта 
айтқанда, 
Милет 
мектебінің 
өкілдері 
Фалес, 
Анаксимандр, Анаксимен барлық заттардың, денелердің генетикалық 
бастамасын, түпнегізін құдайлардың кұдіретінен іздемейді, олардың 
өзіндік ішкі мазмұнынан іздейді. Генетикалык бастаманың, түпнегіздің 
табиғаты, бір жағынан, зат тәріздес болса, екінші жағынан, акыл-ойдан 
да калшк емес, сондыктан ол қудайлармен пара-пар кұбылыс.
Милет мектебінде қалыптаскан философиялык дэстүрді ілгері 
карай дамыткан Эфес каласынан пшкқан саяси қайраткер, гұлама 
ойпшл Гераклит (шамамен б.д.д. 544-483 жж.) болды. Оны іліміндегі 
терең ойлары үшін “тұңғиык” деп атаған. Негізгі еңбегі: “Табиғат 
туралы”. Бұл еңбектің 130-дай фрагменттері ғана сакталып, бізге дейін 
жеткен.
Гераклит заттардың түпнегіздік-генетикалык бастамасын от деп 
есептеген. От мэңгі жэне кұдай тектес. Әлемді кұдай да, адам да 
жараткан жок, ол өз заңдылығымен бірде лапылдап жанып, бірде сөніп 
тұратын, эр уақытга болтан, бар жэне болатын тірі от. Оттан ғарынпың 
лайда болуын Гераклит оттың жетіспеушілігінен болатын томен карай 
жол десе, оттың молдығынан ғарыштың кері отка айналуын, өзінің 
түпнегізіне кайтып келуін жоғарыға карай жол деп атаған. Сөйтіп, 
төмен-жоғары карай мэңгі қозғалыстың нәтижесінде жалқыдан барлык 
заттар, керісінніе, заттардан жалкы жаратылады. Әлемнің өзгеру тэртібі 
мен өлшемі, оның объективті заңы - логоска байланысты. Логостың өзі 
от сиякты. Бірак, сезім үшін - от сияқты болып көрінсе, ақыл-ой үшін -
ол логос, объективті зандылык- Логос тек кана ғарышқа ғана тэн 
зандылык емес, ол адам жанына да тэн. Адамның жанына тэн логос
24

ылғалдың булануынан пайда болады, ал, керісінше, жан өлгенде, ол суға 
айналады. Жан тек ылғалды ғана емес, сонымен бірге, кұрғак та болуы 
мүмкін. Сонымен, жан карама-карсы екі кұбылысты - ылғалды жэне 
кұрғак жаннан түрады. Ылғалдык жаман жандарға тэн. Мысалы, 
ылғалды жан маскүнемдерге, ауруларға, күнделікті лэззат іздеген 
адамдарда кездеседі. Ал кұрғак жан - данышпан, ақылды адамдарда 
кездеседі. Жанның күрғактығы - оның логосы. Мұндай логос ғарышты 
билейтін объективтік логос сиякты шексіз, терең келеді. Сондыктан 
жанның шегіне жетемін деп талпынсақ, жан логостың тереңдігі соншама
- оған жете алмайсың.
Қарама-карсы кұбылыстар тек жан логикасына ғана тэн емес, ол 
жалпы ғарыштык кұбылыс. Мысалы, теңіз суы балыктар үшін таза 
болса, адамдар үшін - арам, сондыктан балыктар ол сумей коректеніп 
өмір сүрсе, адам оны ішсе, ауруға шалдығады. Сол сиякты, ең эдемі 
деген маймьш адаммен салыстырғанда ұсқынсыз болып көрінеді. 
Гераклиттің 
салқын 
жылынады, 
ыстык 
салкындайды, 
немесе 
денсаулыктың кадірін ауырғанда білерсің деген пікірлері, жоғарыда 
көрсетілгендей, затгардың карама-карсылыкта жэне үздіксіз өзгерісте 
болып түратындыгын көрсетеді. Осыдан келіп, ол барлық денелер өзен 
сиякты ағып жатады, ал бір өзенге екі рет түсуге болмайды деген 
корытынды жасайды.
Гераклиттің пікірінше, карама-карсылықтар тепе-тең жагдайда 
болады, бірақ ол тепе-тендік карама-қарсылыктардың күресі аркылы 
бұзылады да, дүниеге жаңа затгардың пайда болуына мүмкіндік туады. 
Қарама-карсылыктардың күресі - әлемде өзгерістердің болуының негізгі 
зандылығы. Күрес - жалпыға бірдей, 
барлыгы 
күрестің 
жэне 
кажеттіліктің аркасында пайда болады.
Осындай карама-карсылыктардың күресін Гераклит үндестік 
ретінде қарастырады. Бірак, мұндай үндестік көрінбейді, айкын емес, 
онысымен де ол өте күшті және әлемдегі барлық денелерге тән. Осындай 
үндестікте жамандык, ұскынсыздык сияқты келеңсіз күбылыстар, 
тұрақсыз 
келеді 
де, 
жаксылык, 
көркемдік 
сиякты 
абсолютгі 
кұбылыстармен араласып, жойылып кетеді. Бірак, бұларды көру мүмкін 
емес, оларды кору тек кұдайларға тэн. Сондыктан да адамдардығ мынау
- эділеттілік, мынау - әділетсіздік, мынау - жаман, мынау - жаксы деп 
жатқандардың бэрі кұдай үшін эділетті, жаксы, көркем.
Осыдан келіп, Гераклит адамдар логоспен күнде кездесіп жатса да, 
оны танып біле алмайды деген қорытындыға келеді. Оның себептері 
эртүрлі. Бір жағынан, табиғаттың өзі сырын көп аша бермейді, 
екіншіден, адамдардың көпшілігі әбден тойынған, сондыктан олар 
табиғат сырын түсінуге талпынбайды. Оған коса, осы көпшіліктін талап- 
мүддесін корғаштаған халык ақындары да, ұстаздар да (Гомер, Гесиод 
т.б) табиғат сырын түсінуге мүмкіндік бермейді, себебі, олардың 
жырлары, ілімдері логосты түсінуге бағытталмаған. Үшіншіден, көп
25

білгендік 
те 
логосты 
түсінетіндей 
ақылға 
акыл 
коспайды. 
Данышпандыктың белгісі - дүниенің бірлігін мойындап, логосты танып- 
білуге кедергі кұбылыстардан өзін алшак ұстап, сол дүниенің даму 
заңдылыктарына бағынуы.
Гераклит адамдар табиғатынан бір-бірімен тең десе де, шын 
мәнінде олардың тең еместігін мойындайды. Олардьщ теңсіздігі -
талғам-мүдделерінің эртүрлігінің салдары. Көп адамдар логос заңымен 
өмір сүрмейді, өз түсінігімен өмір сүреді. Ондай адамдар өз 
ынтызарлығының билігінде болады. Бірақ, олар бір нәрсені түсінбейді. 
Мысалы, олардың барлық тілектері орындалса да, олардың жағдайлары 
соншалыкты жаксармас еді. Жалпы, адам мемлекеттік кұрылымның да, 
табиғаттыңда негізін калайтын логос заңына мойынсұну аркасында өз 
жанын тыныштыкка бөлеп, айкындайды, сөйтіп бакытка кенеледі.
Гераклиттің ілімі ежелгі грек, эсіресе, стоиктер философиясына 
үлкен эсер етті, солардың аркасында бүкіл батыска тарады. Гегель, 
Лассаль, Ницше сиякты гүламалардың еңбектерінде Гераклиттің 
көптеген идеялары одан эрі дамытылып, жалғастырылды. Гераклиттің 
іліміне марксистер де көп көңіл бөлді.

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: