садизм, демагогия, егер осылардың көмегімен кара бас мүдделеріне септігі тиіп жатса, кайсыбіреулерді куантады. Сонымен катар өзгелердің адал жэне бакытты өмірі кызғаныш пен көре алмаушылық туғызуы мүмкін. Көптеген «тарихи қайраткерлкр» мен «халыктар өкілдері» коғамдык пікірді бағындыру аркылы өздеріне колайлы моральды калыптастыруға ұмтылады. Көбіне бұл мораль «көсемдік» үлгілер мен утилитарлы максатгарға кызмет ететін есепке күрылған мораль. Олар 242
үшін ең бастысы - имансыздыктың жалпы фонында оңай кол жеткізуге болатын жаксы көріну және мақтау есту. Посттоталитарлык коғамдағы адамгершілік ахуалды таңдау үшін Э. Фроммның авторигарлы және гуманистік ар-ұят туралы ілімі өзекті болып табылады. Оның анықтауынша, авторитарлық ар-ұят - бұл сыртқы беделдің, ата-ана, мемлекет беделінің немесе қандайда бір мәдениеттегі бедел болатынның дауысы. Бұл жерде ар-ұят туралы айіудың өзі қиын; мұндай кылык сәт талабына жай ғана сэйкес келеді, жазалану қоркынышымен жэне марапатталу үмітімен көрінеді. Әркашан белгілі бір авторитеттер тегеурініне, олардьщ жазалауға, марапаттауға деген накты немесе жалған мүмкіншілігіне тәуелді болады. Көбінде жұрт бойында ар-ұяттан туындайтын, өздері кінэлілік сезімі ретінде қабылдайтын көңіл кулер авторитет алдындағы корқыныштан өзге ештеңе де емес. Ең маңыздысы, авторитарлык ар-үят кағидалары адамның өз қүндылыктык пікірлерімен аныкталмайды, авторитеттер бұйрықтары мен тиымдары аркылы аныкталады. Авторитарлы ар-ұяттың екі түрі бар. Таза ар-ұят - бұл авторитет сатан ырза деген сана; кінэлі ар-ұят - «Ол» саган ырза емес деген сана. Таза (авторитарлық) ар-ұят игілікті жағдай мен кауіпсіздік сезімін
