халықтарына тэн ар-ұяттылык батыс елдері халыктары пікірімен үнемі сай келе бермейді. Сондыктан да, адамгершілік катынастарда әрқашан бұл факторларды ескеріп, эдеп-ғүрыпка күрметпен караған жөн. Адамның рухани өмірінің практикалык көрінісі болып табылатын адамгершілік санада ғана адам тиістілік сезімін сезініп, өз өмірінің абсолютгі мүратын саналы түсініп, өзінің эмпирикалык табиғатынан жоғары көтеріліп самғай алады; бұл самғау - адамның нагыз мәні. Бұл мэн коғамдык болмыстың адамгершілік немесе адамгершілік- кұкыктылық сипатыңда (жалпы кең мағынада) көрініс табады. Жогары да біз моральды коғамдык бірлікті ұйымдастырушы ретінде қарастырдык. Енді біз моральдык бастаудың тамыры мен мағынасын анағұрлым тереңірек карастыруға жакын келдік. Неліктен адамзат коғамын адами катынастардағы тиістілікті аныктайтын жэне оларды бұзуға болмайды деп танитын моральсыз, нормаларсыз елестетуге болмайды? Себебі билікті бұйыру (биліктің өзі сиякты), адамдар арасындагы келісім, факт ретінде ғана немесе таза эмпирикалык күш 244
ретінде кабылданғандыктан емес, керісінше адам бағынуға тиісті кұқылы элдене ретінде, инстанция ретінде кабылданғандыктан ғана кұкыкка негіз бола алады. Үят туралы ұлы аш н өзінің отыз алтыншы сөзінде адамдарда екі түрлі ұяттың болатынын келтірді. Біріншісі - надандық та-ұят. Оған жастардың ұялмас нәрседен ұялуын жаткызады. Екіншісі - адамдық қасиеттен туындайтын ұят. Бұл ұятты ақын былай танытады: Ондай кылық өзіңнен шықпай-ак, бір бөтен адамнан шыкканын көргеқде, сен
