ғұламалар т.б.) Рөлі өте жоғары. Демек, билеушілер ақылды, жанашыр, эділетті болса, халыктың жағдайы жаксарды, өздерінің табиги кұкыктарына жетуге мүмкіндік алады. 74
Таным процесі туралы айта келіп, энциклопедистер қоршаған орта туралы деректер түйсік аркылы кабылданады да, акыл-ой аркылы корытылып, жаңа тұжырымдарға айналады. Бірак, адамның санасы заттарды тура сол күйінде кабылдамайды, бұл ретте адамның көңіл-күйі, т.б. Субъективтік қасиеттері үлкен рөл аткарады. Олай болса, адамдар аквдатқа жету үшін (акикат дегеніміз - заттар туралы ұғымдардың сол заттарға сәйкес келуі) - тиімді әдістер іздейді, ал олар адамдар акыл- ойының белсенділігін арттырады. Демек, акикатты танып-білу философияның міндеті. Қорыта айтканда, француз ағартушылары өздері койған — коғам мен табиғаттың ара катынасы, коғамның козғаушы күші, теңсіздіктің себептері т.б. Сол сияқты сұрактарға терең де канағаттанарлыктай жауап бермесе де, өздерінен кейінгі, эсіресе неміс ойшылдарын осы қойған сұрактарға баска қағидалар негізінде болса да, жауап іздеуге итермелейді. Мысалы, француз ағартушылары адамды табиғаттың жэне қоғамдык өмірдің жемісі деп карап, ал коғамдық өмірдің өзі адамдардьщ материалдык (өрескел саудагерлік мағынасында) іс-әрекетінің нэтижесі деген тұжырымға келсе, неміс ойшылдары бұл идеядан бас тартып, коғамныц да, адамның да табиғаты - рухани іс-әрекет негізінде калыптасады дейді. Француз ағартушылары қоғам дамуының өзегін саналылыктың, білімділіктің өсуімен байланыстырып “элемді пікір билейді” десе, неміс ойшылдары, эсіресе гегель бұл идеяны эрі карай
