Оқулық ретінде «Білім беруді дамыту федералдық институты»

14 
Пектин заттарыкөрші жасушалардың көмірсу түріндегі полимерлік 
қосылыстарды білдіреді.Пектин заттарының көпшілігі өсімдік 
клеткаларының негізгі қабықшаларында болады. Көп мөлшерде пектин 
цитрус қабығы мен алманың жұмсақ жерінде болады.
Пектин заттары көрші жасушалардың жасуша қабырғаларын 
біріктіретін орта пластинканың қалыптасуына қатысады. Орта 
пластинка жасушаларды бөлу уақытында пайда болады. Көрші жасуша 
қабырғалары бір-бірімен байланыста болуына байланысты, ерітілген 
заттары бар су жасуша қабырғалары бойынша, жасушадан жасушаға 
жасушалар аралығы бойынша бөгетсіз жылжи алады – мұндай жол 
апопласт деп аталады.
Жасуша қабырғасында плазмодесма өтетін тесіктер бар. 
Плазмодесма – барлық жасушалардың тірі құрамын бір жүйеге 
біріктіретін цитоплазмалық тізбектер – симпласт.
Жасуша қабырғасының қызметі оның құрылымы мен және 
қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты ( 1.1 табл.).
Онтогенез процесінде жасуша қабырғалары қосалқы химиялық 
өзгерістерге ұшырайды, мысалы қатаю,тығындану,кутинизация, 
шырыштану,минералдану.
Қатаю барысында жасуша қабырға лигнинмен – су және қоректік 
заттар үшін жасуша қабырғалардың өткізгіштігін төмендететін затпен 
сіңіріледі.
1.1 кесте Өсімдік жасуша қабырғаларының қасиеттері мен
функциялары
Қасиеттері 
Функциялары 
Шектеулі созылымдылық 
Бөрту қабілеттілігі
Икемділік.
Өсу қабілеттілігі 
Су және ерітілген заттар 
үшін жеңіл өткізгіштігі
Жеткілікті мықтылық пен 
қаттылық
Механикалық зақымданулардан 
қорғайды
Жасуша қаңқасының рөлін орындайды 
Жасуша қалпын ұстайды
Иондық алмасу және заттардың 
жасушамен жұтылуына(жақсы 
адсорбент) қатысады
Өсімдіктің апопласт құрамына кіреді 
және су мен заттардың жылжуына 
қатысады
Электр әлеуетінің пайда болуы мен 
тапсыруына қатысады 
Жасушаның зат алмасуына қатысады 

15 
Лигнинортаңғы пластинкаларда және бастапқы қабықшаларда 
жиналады, оларға қаттылық береді.
Тығыздану барысында қабырғалар май және феллонды қышқылдары 
бар суберинмен сіңдіріледі. Тығыздану жасуша қабықшаларды 
өткізбейтін қылады – жасуша өледі. 
Кутинизациясыртқы жасушалардың ішкі қабырғаларында кутиннің 
жиналуы есебінен жүзеге асырылады. Кутиннің құрамына май 
қышқылдары мен эфирлер кіреді.
Шырыштануталшық немесе крахмалдың жоғары молекулалық 
көмірсуларға айналуы арқасында болады — шырыш (мысалы, асқабақ, 
су лалагүлі тұқымында).
1.1.2. Мембраналар 
Цитоплазма және жасушалық органеллалардың көпшілігі үшін 
мембраналық ұйым принципі тән. Мембрана үлесіне 
2
/
3
және одан да көп 
құрғақ жасушалар массасы келеді. Көптеген мембраналардың ұқсас 
химиялық құрамы бар (белок – 60% шамасында және липидтер – 40%), 
олардың молекулалары реттелген құрылымды қалыптастырады
Липидтің молекуласы ұзын көмірсутекті тізбектерімен ұсынылған 
гидрофильді (полярлық) бөлікжәне гидрофобты бөліктен (полярлы 
емес) тұрады ( 1.5 сурет).
Мембранадағы липидтер молекулалары екі жақты құрумен екі 
қабатта орналасады. Бұл ретте липид молекулаларының гидрофобты 
көмірсутек тізбектері ішкі жағына – бір-біріне қарай, ал гидрофильді 
бөліктері – жасушаның су құрамы жағына және сыртқы сулы орта 
жағына қарайды ( 1.6 сурет).
1972 жылы С.Сингер мен Г.Николсонмен ұсынылған мембрана 
құрылымының сұйық-мозаикалық гипотезасы бойынша ақуыз 
молекулалары мозаика түрінде әр түрлі тереңдікте липидтердің екі 
қабатына батырылған. Ақуыз молекулаларының бір бөлігі билипидті 
қабатының бетінде – перифериялық ақуыздар, басқа ақуыздар оған 
жартылай батырылады – жартылай интегралдық ақуыздар, үшіншілері 
- интегралды ақуыздар – билипидті қабаттан өтеді. Мембрана 
құрамына кіретін ақуыздарфермент, сорғы, тасымалдаушы, иондық 
арна, реттегішжәне құрылым ақуыздарының қызметін атқарады.
1.5. сурет. Липид молекуласы 
құрылымының схемасы
Гидрофильді 
бөлігіГидрофобты 
бөлік

16 
1.6 сурет Мембрана құрылымының схемасы
Биологиялық мембранаға келесі қасиетер тән: 
■ 
жартылай өткізгіштігі.Шындығында жартылай өткізгіштік суды 
өткізу және еріген заттарды өткізбеу қабілеттілігін білдіреді, бірақ 
табиғатта мінсіз биологиялық мембраналар жоқ. Сондықтан 
жартылай өткізгіштікті мембрананың суды және еріген заттарды тең 
емес жылдамдықпен өткізу қабілеті деп түсіну керек; 
■ 
асимметриялығы.Мембрананың ішкі және сыртқы беті липидтерінің 
құрамы әр түрлі, бұл оның өткізгіштігінің бір бағытта екенін 
тудырады;
■ 
динамикалығы.Сұйық табиғаты бар липидті компонент жылжымалы. 
Липидті молекулалар жоғары жылдамдықпен қалайша бір қабат 
(латеральді диффузия), солайша екі қабат («флип-флоп» секіру) 
шегінде жылжи алады.
■ 
мембраналардың өзара алмасуы. Барлық мембраналар, митохондрий 
және пластид мембраналарынан басқа, өзара алмаса алады. Мысалы, 
эндоплазматикалық жүйе мембраналары плазмалемма және 
диктиосом мембраналарының, Гольджи аппараты мембраналары – 
вакуоли, лизосом мембраналарының бөлігі бола алады.
■ 
өзін-өзі жинау қабілеттілігі. Мембраналар оларды құрастыратын 
құрамдас бөліктерден қалпына келтіріле алады. 
Жасушалардың тіршілік әрекетінде мембраналардың рөлін екі 
позицияда қарайды: кең жалпы биологиялық және тар (нақты) 
мағынада. 
Жалпы биологиялық мағынада мембраналардың рөлі келесідей: 
■ 
мембраналар жасушаның ішкі бетін арттырады, бұл биологиялық 
реакциялардың көптеген санының (10 мыңға жуық) ағып кету 
мүмкіндігін қамтамасыз етеді;

17 
■ 
мембраналар жасушаларды жеке жабық кеңістіктерге бөледі — 
компартменты.Бұл 
қарсы 
бағытталған 
биохимиялық 
реакциялардың ағу мүмкіндігіне жол береді.
Тар мағынада мембраналар кедергі, құрылымдық, көліктік, 
осмотикалық, 
биосинтетикалық, 
энергетикалық, 
секреторлық, 
рецепторлық-реттегіш және тағы басқа функцияларды орындайды. 
1.1.3. Вакуоль және оның физиологиялық рөлі
Жасушаның типтік органоиды мембранамен шектелген және 
жасуша шырынымен толтырылған вакуоль – қуыс болып табылады. 
Вакуольді шектеген мембрананы тонопласт деп атайды.
Вакуоль жетілген жасуша көлемінің 90 % -на дейін жетеді. Түрі 
бойыншашар тәрізді, сопақ, шыбық тәрізді болуы мүмкін. Жасуша 
шырыны негізінде судан және онда еріген органикалық және 
минералдық заттардан тұрады. 
Өсімдік жасушасында вакуоль келесі функцияларды атқарады: 
■ 
Судың жасушаға түсуін қамтамасыз етеді;
■ 
қоректік заттарды сақтайды; 
■ 
цитоплазманың детоксикациясына қатысады, яғни уларды таратпау 
орны ретінде қызмет етеді. 

жүктеу/скачать 8,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: