Өзбекстан республикасы жоқАРҒы жəне орта арнаулы бiлiм министрлiгi
жүктеу/скачать 423,35 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған əдебиеттер` 1. М. Балақаев, М. Томанов, Е. Жанпейісов, Б. Манасбаев
- . Ы.Маманов
- Синтаксистік стилистиканың қызметі Жоспары`
- 35 -
қолданылады. 4. Күрделі атаулардың құрамында ілік жалғауы бірнеше рет қайталануға тиіс болса, солардың тек біреуі, кейде екеуі ғана түсірілмей толық айтылады да, басқалары түсіріліп айтылады. Мысалы: Шымкент(тің) бір облысы(ның) Сарысу ауданы(ның) «Победа» колхозының тұрғыны. Мұндай күрделі атаулар құрамындағы ілік жалғауының түсіріліп айтылуы қазіргі тілімізде нормаға айналып кетті. Бұлардың ізімен тіпті екі сөзден құралатын атаулар құрамындағы ілік жалғауы да түсіріліп айтылады. Мысалы`балалар бақшасы, пəтер ақысы, кафедра меңгерушісі. Барыс жалғауы іс бағытталған, арналған жанама обьекті мəнінде, кейде жатыс жалғауымен синонимдік қатар құрады. Мысалы: Терезе алдындағы алма ағашы бөлмеге күн сəулесін түсірмейді. Терезе алдындағы алма ағашы бөлмеде күн сəулесін түсірмейді. Барыс жалғауы кейде көмектес жалғауымен жарыспалы қолданылуы да кездеседі. Мысалы: Төрт түлікке толды аймақ, осынау аулым колхозда (Жамбыл). Осы сөйлемнің алдыңғы бөлігіндегі түлікке сөзін өзгертіп көмектес септікте қолданып, төрт түлікпен толды аймақ осынау аулым колхозда деп айтуға да болар еді. Бірақ бұл жерде мынадай ерекшелікті ескеру керек. Барыс жалғауда қолданғанда сөз мағынасы үдемелі мəнде ұғынылады, яғни жоғарыдағы сөйлем ыңғайында айтқанда «қазір көп болғанмен, əлі де көбейе береді» дейтін ұғым туады. Өйткені барыс септік əдетте қозғалыспен, қимылмен байланысты қолданылуға бейім. Қазақ тілінде бірде сөз табыс жалғауымен келеді де, бірде табыс септік мəнді болса да, жалғаусыз айтыла береді. Мысалы` кітапты оқыды, кітап оқыды. Бірақ барлық ыңғайда да табыс жалғауын қоспай айтуға бола бермейтіні анық. Мына реттерде жалғаусыз айтуға болмайды: 1.Кісі аттары: Əйгерім Абайды кінəламаса да, ақтамақшы емес. Жіктеу жəне сілтеу есімдіктері: Шеген біржола мені тартып əкетті. 2.Сын есімдер мен сан есімдер, есімше етістіктері іс-əрекеттің обьектісі мəнінде айтылса табыс жалғауы түсірілмейді. Жақсыны көрмек үшін. Сағат сегізді соқты. Шын тапқан деп жақсылық тапқанды айтат та. Егер осы сөйлемдер құрамындағы табыс жалғауын түсіріп айтатын болсақ, онда сөз мағынасы өзгерер еді немесе сөйлемдегі сөздер өзара дұрыс байланыспаған болар еді. Екінші жағынан табыс жалғауын əр уақытта қосып айта беруге бола бермейді. Бұл, ең алдымен, бір ғана ырғақпен айтылып, қалыптасып кеткен сөйлемдер құрамында жиі кездеседі. Мысалы: Орақшының жаманы орақ таңдайды. Жатыс септікте тек мезгіл мəнді сөздер ғана емес, лексикалық тұрғыдан оған жатпайтын сөздер де мезгілдік мəн ала алады. Мысалы: Тыныштықта сүйген менің қырдағы əнім-Москва. Бұл жерде нақтылы мезгіл-уақыт жоқ, мезгілді белгілі бір күйге, қалыпқа мегзеу арқылы жобалау ғана бар. Сондықтан мұндай қолданыс публицистика мен көркем əдебиетте ғана жиі кездеседі. Ресми стиль мұндай ретте айқындыққа, дəлдікке ұмтылады. Шығыс жалғауы мынадай мағыналық мəнерлерде жұмсалады: 1.Заттың неден істелгендігін білдіреді: тастан үй салады. 2.Нəрсенің шығар көзін білдіреді: білімді кітаптан алады. 3.Іс-əрекеттің шығатын, таралатын мекенін білдіреді: Қарағандыдан көмір шығады. Дегенмен халық тілінің практикасында: тастан үй салды, ағаштан ыдыс жасады деген тəрізді тіркестерді шығыс септігінсіз-ақ, тас үй салды, ағаш ыдыс жасады деп айту да бар. Əдеби тілде екеуі де жарыса қолданылады. Бұл екі тəсілдің арасындағы айырмашылық: шығыс септік жалғауы заттың неден істелгендігін білдіріп, сөзге логикалық екпін береді. Шығыс септік жалғауының мезгілдік мəнде жұмсалуы қарапайым сөйлеуде, эпистолярлық қағаздарда, сондай-ақ көркем əдебиет шығармаларында да ұшырасады. Көмектес септік негізінен іс-қимылдың не, кім арқылы жасалғандығын, іс-əрекеттің болу ерекшелігін, себебін, орын-мекенін, мезгілінін білдіретіні мəлім. Көмектес жалғауы мекендік мəнде жатыс септік орнына жұмсалады. Мысалы: Рахмет бір күні Нева проспектісімен келе жатты. Осы сөйлемді Рақмет бір күні Нева проспектісінде келе жатты
мекенін сол мекен-орынның ұзына бойына созылған қимылмен байланысты білдіреді. Жатыс септік тұлғасынан мұндай жіктелген мəн байқалмайды. Сол сияқты мезгілдік мəнде қолданылғанда көмектес септік тұтас мерзімді білдіреді: Күнімен күтті, түнімен жүрді.
Сонымен, зат есімнің септік жалғаулары, олардың кейбір қолданылу ерекшеліктері осы тəрізді. Септік жалғауларын дұрыс қолдану ең алдымен олардың грамматикалық ерекшеліктерін, мағыналарын білу деген сөз. Қолданылу сипаты тұрғысынан назар аударатын грамматикалық категорияның бірі- сын есімдердің заттануы, сөйтіп зат есім мəнінде қолданылуы. Сөйлеуде болсын, жазба тілде болсын сын есімдердің зат есім мəнінде қолданылуы -сөздің жинақы, ойдың образды болуы үшін ұтымды тəсіл. Мына төмендегі үзінділерде сын есімдер сондай мəнде жұмсалған: Жылы мен суықтың бəрін көріп, Қайран көңіл қайыспай қайран етті (Абай). Өзен тоқтап, көп мақпал қара ағып бара жатқандай сезіледі. Дегенмен сын есім атаулының бəрі бірдей заттанып, зат есім мəнін алуға бейім бола бермейді. Сапалық сын есімдердің көпшілігі сондай мəнде жұмсалуға бейім болса, кейбір қатыстық сын есімдердің мұндай қасиеті жоқ. Ауызекі сөйлеуде де, жазба тілде де адам мағынасында заттануға бейім қатыстық сын есімдер мыналар: -ғыр, -гір, -ғыш, -гіш қосымшалары арқылы жасалған сөздер: білгір, білгіш, айтқыш, сөйлегіш. Сондай-ақ, екі зат есімнің, не зат есім мен сын есімнің бірігуінен жасалған сын есімдер де көбіне бейнелі ойдың көрінісі ретінде ауызекі сөйлеуде де, жазба тілде де жиі кездеседі: тас бауыр, су жүрек, өр көкірек, ашқарақ, көкжал. Тектік мəн туғызудың грамматикалық тəсілдері де сөз жүйесінде назар аударуды қажет ететін мəселелердің бірі. Тектік ұғым беретін сөздер мен тұлғаларды қолдану көркем əдебиет тілінде, ресми тілдегідей емес, ерекше мəн алады. Кейбір тектік қосымшаларды қолдану оқушы ойында жеңіл ирония туғызу мақсатымен немесе жазушының субьективтік айрықша тəсілімен ұштасып жатуы мүмкін. Мысалы` «Сөйткенше төрде отырған біреудің қатты тамсанған үнін есітті. №араса Сары апаң екен. Ол ашулы түспен түйіліп, қара шапанды басына жамыла беріп жүрелей отырып ап айғайлай жөнелді. Сөзінің басы Бөжейді мақтау мен сол жақсыны жоқтау еді. Соның аяғын шұбыртып кеп Жақсыдан жаман көбейді. деп, қатты айғайлап қалт тоқтады» (М.Əуезов). Шебер де жетік жазушы əйелдің атын Сары апаң қоймай, басқаша қоюына да болар еді. Бірақ Сары сөзіне апаң сөзін қосып айтып, əрі тектік ұғым туғызса, əрі есім иесінің сол ортада атқарар міндетін де айріқша нəзік тəсілмен байқатып отыр. Сондай-ақ қар сөзі де тектік айырмашылықпен байланысты айтылатын қарғыс сөз. Əйтсе де осы сөз де белгілі мақсатпен орайлас айтылған. Жоқтау айтушы қыздардың жас шамасы мен мінез-сипаты оқушыға бір сөз арқылы айнымай, дəл жетіп тұр. Сұрақтар мен тапсырмалар. 1. Грамматикалық стилистиканың басты міндеті қандай ? 2. Көптік жалғауының қолданылу ерекшелігі қандай ? 3. Септік жалғауының қолданылуы туралы айтып беріңдер.
Морфологиялық тұлғалардың жеке стиль түрлеріне қатысы Жоспары` 1. Белгілі бір стиль саласында қолданылатын стильдер туралы 2. Кеңсе жəне ғылыми əдебиет стиліне ортақ морфологиялық тұлғалар 3. Жазба тіл мен ауызекі сөйлеу тіліндегі морфологиялық тұлғалардың қолданылу ерекшеліктері
жазба тіл ауызекі сөйлеу тіліндегі морфологиялық тұлғалар, стильдер, аффикстер жəне т.б.
Тіліміздегі сөздердің кейбір топтары белгілі бір стильдік салаға тəн болып, қалыптасқан жүйеде ғана қолданылатыны тəрізді, кейбір морфологиялық тұлғалардың да бір жүйеде ғана бір ыңғайда ғана қолданылуға бейімділігі көзге түседі. Əрине морфологиялық тұлғаның бір ғана стиль құрамында жиі жұмсалуы оның əдеби тілдің басқа бір саласында кездеспейтіндігін дəлелдемейді. Ол тұлға басқадан гөрі сол стильде жиі қолданылады. №азақ əдеби тілінің құрамындағы стильдік салалар морфологиялық құрамы жағынан бір-бірінен соншама алшақтап кетпейді. №ұрамында жиі жұмсалатын морфологиялық тұлғалардың сипатына қарай, жазба стильдерді негізінен екі топқа бөлуге болады. Морфологиялық тұлғасы жағынан кеңсе стилі мен ғылыми стиль бір-біріне жақын, бір - бірімен орайлас. Сол сияқты публицистикалық стиль мен көркем əдебиет стилі бір - бірімен үндесіп жатады. Соған орайлас публицистикалық стильде жиі кездесетін морфологиялық тұлғалар көркем əдебиет тілінде де біршама жиі қолданылады. Кеңсе жəне ғылыми əдебиеттер тілінің басты бір ерекшелігі олардың құрамында автордың субьективтік көзқарасы, қатынасы көрінбейді. Соған орай кеңсе қағаздарының тілінде, сондай-ақ ғылыми əдебиеттер тілінде кішірейткіш мəнді аффикстер көп қолданылмайды. Бұл жерде əсіресе қолданылмайтындар-сын есімнің кішірейткіш мəнді жұрнақтары` -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу, -ғылтым, -ғыш, ілдір. Бұлардан белгілі бір мағыналық топқа жататын сөздер ғана жасалады. Зат есімге қосылып, кішірейткіш мəнге үстеме экспрессивтік мəнер туғызатын аффикстер де мұндай стильдік салаларда жиі кездесе қоймайды. Олар мына тəрізділер`- тай, -ке, -ш, -жан, -сымақ, -қан, -ша т. б. Мысалы, кісінің жеке портретін айтып, түстеме жасалатын кеңсе қағазына «бойы ұзынша, өңі ақ құбаша» деп жазудың ешбір қажеті жоқ. “ылыми стиль мен кеңсе стилінде аса сирек, тіпті кездеспейтін морфологиялық тұлғалардың бірі сын есімнің салыстырмалы, күшейтпелі шырай түрлері. Əдетте автордың іске, ойға, қимылға субьективтік қатынасын білдіретін грамматикалық тəсілдер болып саналатын бұл тұлғалар мыналар` а) сын есімнің салыстырмалы шырайын жасайтын аффикстер` -рақ, -рек (үлкенірек, қызылырақ)~ ə)қып-қызыл, сап-сары түрінде, яғни толық мəнді сөздің алғашқы буынын қайталау арқылы, сондай-ақ, өте, тым, аса, тіпті, шым сөздерінің негізгі сын есісдерге тіркесіп келуі арқылы жасалатын күшейтпелі шырай түрлері. Іс-қағаздарында, ғылыми əдебиеттер тілінде -рақ, -рек тұлғалы сын есімдердің орнына заттың əлде бір сапаның бір-бірінен проценттік айырмашылығын көбірек айтады. Сондықтан «Заводтың бірінші цехы айлық жоспарды 12 F артық орындады» дейтін сөйлемді «Заводтың бірінші цехы айлық жоспарды артығырақ орындады» деп жазу кеңсе стиліне тəн емес. Өйткені кеңсе стилінің негізгі ерекшелігі -іс-əрекетті болған күйінде, қалпында, аумақ-шеңберінде дəл де айқын жеткізу. Бұл іспеттес қолданыс публицистикалық əдебиеттер тіліне тəн. Кеңсе жəне ғылыми əдебиет стиліне ортақ морфологиялық тұлғалар деп мына төмендегілерді көрсетуге болады`
арқылы əр түрлі мағыналық топтарға жататын сөздер жасалады. Ондай сөздердің бірсыпырасы азаматтық, дұшпандық, үстемдік тəрізді абстракт ұғымдарды білдірсе, бірсыпырасы тереңдік, жуандық, қалыңдық, жылдамдық тəрізді зат пен құбылыстың əр түрлі қалыбы мен күйін, жағдайын білдіреді. -лық аффиксі арқылы нақтылы зат атауы да жасалады`белдік, ауыздық, егіндік. Халық тіліндегі осы ізбен орталық, сөздік, өсімдік, оқулық тəрізді жаңа сөздер пайда болды. -шылық, -шілік аффиксі арқылы жасалған сөздер көбінесе кəсіптің, шаруашылық түрлерінің немесе əлдебір абстракт күй-қалыптың атауы болып отырады. Мысалы` мақташылық, диқаншылық, оқытушылық т. б. Халық тілінде белгілі бір зат атауын жасауда ертеден қалыптасқан тəсілдің бірі- етістік сөздерден -қыш, -кіш, -ғыш, -гіш аффиксі арқылы жаңа сөздер жасау. Сыпырғыш, жапқыш тəрізді сөздер осы жолмен пайда болған. Кейінгі кезде қалыптасқан жылытқыш, сепкіш, мұздатқыш тəрізді атаулар да осы жолмен пайда болды. Əдетте есімдік сөздерден есім жасайтын -ма, -ме, ба, -бе, -па, -пе қосымшалары да əр түрлі документтер атауларын, сондай-ақ жіктелген зет атауларын жасаудың өнімді тəсілі.Кеңсе қағаздарында қалыптасып кеткен анықтама, жолдама, мінездеме, сипаттама, жарнама т. б. атаударды немесе тұнба, қоспа, шығарма тəрізді ғылымның əр түрлі салаларына қатысты сөздер осы аффикс арқылы жасалып қалыптасты. Əдеби тілімізде ескі кітаби тілден қалған -мыш аффиксі арқылы жасалған сөздер аса көп емес. Бірақ сол барының өзі көпшілігінде ғылыми əдебиет тіліне қатысты болып келеді. Болмыс, тұрмыс тəрізді сөздер философия мен тарихқа қатысты əдебиеттер тілінде аса жиі кездеседі. Публицистикалық стиль мен көркем əдебиет стиліне ғана тəн айрықша морфологиялық тұлғаларды көрсету қиын. Бұл -олардың өзіндік ерекшеліктерімен ұштасып жатады. Публицистикада да, көркем əдебиетте де əдеби тілге тəн морфологиялық тұлғалардың барлығы бірдей қолданылады. Кейде тіпті əдеби нормаға жатпайтын, халық тілінің жергілікті ерекшеліктері деп танылатын грамматикалық тұлғалар да ретіне қарай жұмсалып отырады. Морфологиялық тұлғалардың қолданылу ерекшеліктеріне қарай жазба тіл мен ауызекі сөйлеу тілін айырып қарау қажет. Сөйлеу формасының бұл екі түрінің айырмашылығы бірінің дауыс интонациясына, ал екіншісінің жазуға негізделууінде ғана емес. Ауызекі сөйлеу тілінде жеке сөздердің қолданылуының бір ізге түсе бермеуі тəрізді, морфологиялық тұлғалардың қолданылу жүйесі де қатаң сақтала бермейді. Сөйлеудің ол формасында, ең алдымен күрделі етістіктерді барынша қысқартып, бір сөз есебінде айту басым. Мысалы, бара жатырмын, келе жатырмын тəрізді осы шақ мəнді күрделі етістіктер айтылуда көбінесе баратырмын, келатырмын болып қысқара береді. Сондай-ақ жүйеге түсіп қалыптасқан жазба тілде ұшырай бермейтін басқа да құбылыстар ауызекі сөйлеуде кездесе береді. Мысалы, ауызекі сөйлеу тілінде сын есімнің шырайлық түрлерінің үстіне - лау, -тау аффикстерін қосарлай айту да бар` үлкеніректеу, молырақтау, жуанырақтау, жіңішкеректеу т. б. Жазба əдеби тілге бұлайша қосарлап айту тəн емес. Оның себебі мынада` -рақ аффиксі де, сол сияқты -лау, -леу аффиксі де екі заттың бір- бірінен салыстырма артықшылығын не кемдігін əдеби ғана білдіреді. Ал жазба əдеби тіл грамматикалық тұлғаларды жіктеп, саралап қолдануға ұмтылады. Сол себептен екі түрлі тұлғаның бір ғана мəнде қолданылуын қажет етпейді. Сөйлеу тіліне тəн ерекшеліктің бірі - бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы құрамында келген соң шылауының қысқартылып, жалғау дəрежесінде айтылуы. Сөйлеуші мен мектепке барған соң.... тəрізді бағыныңқы сөйлем баяндауышының құрамындағы негізгі сөз бен шылау сөзді нақтылап бөліп жатпай, шылауды жалғауға айналдырып, мен мектепке барғасын түрінде айтуы да мүмкін. Ауызекі сөйлеу тілін ерекшелейтін кейбір морфологиялық белгілер осындай.
нормалары қалыптаса келе, ауызекі сөйлеу тіліне қарағанда жүйеленген, құрамындағы грамматикалық тұлғалары қызметі мен мəні жағынан сараланған тіл болды. Жазба тілдің осы ерекшелігі оның болашақта ауызекі сөйлеу тіліне ықпал жасауына мүмкіндік береді. Сондай ықпалдың нəтижесінде сөз бен тұлғаның жазба тіл құрамында қалыптасқан сөз қолдану ерекшелігі ауызекі сөйлеу тіліне де ауысып орнығады. Алайда ауызекі сөйлеу тілі айтылар ойды қосымша эмоциямен, экспрессивтілікпен толықтырып жеткізуде жазба тілде жоқ ерекше тəсілдерді пайдаланады. Айтушы өз ойын айтқанмен, сөзбен жеткізе алмайтын немесе айтқысы келмейтін жерлерін көз бен беттің құбылысы арқылы, не қол қимылы, əлде дауыс интонациясы арқылы аңғартады. Бұлардың барлығын жазу арқылы белгілеу мүмкін емес. Мұндай реттерде жазба тіл грамматикалық тұлғалардың қызметін, мəн-мəнерін саралап, жіктеп қолданады да, сол арқылы қосымша мəн-мəнерді беруге ұмтылады. Сұрақтар мен тапсырмалар. 1. Жазба стильдердің қандай топтары бар ? 2. Кеңсе жəне ғылыми əдебиет стиліне ортақ қандай морфологиялық тұлғалар бар ? 3. @ылыми əдебиет стиліне мысал келтіріңдер.
стилистикасы. Алматы, Мектеп, 1ou4 ж. 2. Жазушы жəне сөз мəдениеті. Алматы. 1oi4 ж. 3. Ы.Маманов. Тіл мəдениеті. 1oi5 ж. 4. М.Балақаев. №азақ тілі мəдениетінің мəселелері. Алматы, 1ou5 ж. 5. Р.Сыздықова. Сөз сазы. Алматы, 1oi3 ж.
Жоспары` 1. Стилистика ғылымының синтаксисті зерттеудегі мақсаты. 2. Синтаксистік құрылыс жəне стильдер жүйесі. 3. Экспрессивтікті білдірудің синтаксистік тəсілдері. Тірек сөздер` синтаксистік құрылыс, стилистика ғылымы, синтаксистік тəсілдер, стильдер жəне т.б. Синтаксис-сөз тіркесінің, сөйлемнің құрылысын зерттейтін грамматиканың бір бөлімі. Бұл бөлімде сөздердің тіркесу қабілеттілігі, байланысы, сөз тіркестері мен сөйлемдердің түр - түрі, құрамы қарастырылады. Сонымен қосы тілідң синтаксистік ережелері мен синтаксистік заңдылықтарын айқындау мақсаты көзделеді. Стилистика сөздер қалай тіркеседі, сөйлемдер қалай құралады, олардың тілдегі қалыптасқан жүйелері қалай болады дегендерге жауап іздемейді жəне олардың əрқайсысы қандай қандай мағынада айтылады деп те жатпайды, -кісінің мақсатты ойын қалайша дұрыс айтуға болады. Ол міне осы сұраққа жауап іздеу мақсатымен синтаксис мəселелерін қарастырады. Сонда стилистика синтаксистік тұлғалардың жұмсалу аясын, мағыналық құбылыстарын кісіге етер əсерін, экспреесивтік мағыналарын тіл жұмсау шеберлігі тұрғысынан қарастырады. Сайып келгенде стилистиканың міндеті -дұрыс сөйлеуге, дұрыс жазуға үйрету. Əдеби тілдің қай стилінде болмасын, -оның бəріне тəн нəрсе-ой айқындылығы, ол үшін сөйлем дұрыс құралуы керек. Осы талап тұрғысынан əдеби тілдің сөйлемдері əбден қиюластырылып, сөздері рет-ретімен орналастырылып, синтаксистік басқа да тəсілдер
сөйлем құраудың бұл талаптарын да, оған керекті синтаксистік мүмкіншіліктерін де жақсы білуге тиіс. Əдеби тілідң синтаксисін дұрыс бағдарлау үшін оны сөйлеу тілінің синтаксисімен салыстыруға болады. Сөйлеу тілінің синтаксисі əрдайым жүйелі бола бермейді. Өйткені адамдар өзара қарым-қатынас жасауда біріне-бірі əр алуан өмір əрекетінің жайын сөз қылады. Ондайда олар айтпақ пікірін алдын ала ойланып жазып алмай да сөйлей береді. Тіпті ойын ойланып, толғанып сөйлегенмен, оның сөйлем құрауында тілдік нормалар сақтала бермеуі мүмкін. Əдетте, сөйлеу тілінің синтаксисі қарапайым, сөйлемдері қысқа- қысқа, көбінесе толымсыз болады. Əдеби тіл синтаксисінің стилистикаға да негізгі обьекті болатын бір бүтін бөлшегі- сөйлем. Сөйлемдер əр алуан сөзден, сөз тіркестерінен құралып, түрлі-түрлі мағынада, экспрессивтік қызметте жұмсалады. Олардың түрі көп, стильдік сыр-сипаты, кедір-бұдыр қыры көп. Біздің басқаға хабарлайтын ойымыз жеке сөйлемдермен шектелмей, ұласа айтылған көптеген сөйлемдер қатарымен тиянақталып тұрады. Сондықтан сөйлем тізбектері бір-бірімен дұрыс байланыста болу керек. Бұл стилистика ғылымының басты талабының бірі. Мақсатты ойды дəлме-дəл айтуға жарамды тілдік тəсілдер жүйесі стильдер тобын құрайды. Синтаксистік стильдің қызметі, стильдік тəсілдері мол болатындықтан, əсіресе көркем əдебиет тұрғысынан оның мүмкіншілігі өте жоғары бағаланады. Əдеби тіл стильдерінің барлық түрлері үшін барлық синтаксистік категориялар мен синтаксистік құрамдардың стильдік топтарға тəндік белгілері тайға таңба басқандай бадырайып көрініп тұрмайды, ондай нəзік құбылыстың ысылған көреген көзге бірден байқалатындары да бар. Оларды былай қойып, кез келген синтаксистік единицаларды белгілі стильдер аясында жалпы синтаксистік заңдылықтарын сақтай отырып, шебер, орынды, ретін тауып дұрыс қолданса, олардың бəрінің стильдік қызметі болады. Мысалы, Мен оны көрдім. Екі бала дедектеп жүгіріп келеді тəрізді қарапайым жай сөйлемдер жатық, дұрыс қолданылса, жалпы стильдік кескіндері де дұрыс деп танылады. Ал сондай сөйлемдердегі сөздердің біріне ой екпінін түсіріп, əуенін өзгертіп айтсақ, əрине олардың стильдік өңі бұрынғыдан өзгеше болады. Сөйлемдегі сөздер сымға тізілген маржандай таңдамалы, талғаулы, сөздердің, сөйлемдердің мағыналық жəне синтаксистік байланыстары мүлтіксіз болуға тиіс. Синтаксистік құрылыстың осындай сымбаттылық қасиеті ана тілінің ғасырлар бойында қалыптасқан заңды жүйелеріне негізделеді. Солай бола тұра əр стильдің қызмет бабы ыңғайына қарай синтаксистік құрылыстың жеке түрлерінің жеке стильге тəн екендігі байқалады. Мысалы, əдеби тілде жиі жұмсалатын қарқынды еңбек, саяси сабақ, жүзеге асыру, қолдау табу, салтанатпен мерекелеу, еңбек өнімі, зор ынта тəрізді сөз тіркестері публицистика стиліне тəн болса, асау терек, асау жүрек, алтын күн, салқын самал, оянған өлке, ынталы жүрек, ой астары, жүрек сыры сияқты ауыспалы метафоралық сөз тіркестері көркем əдебиет стиліне тəн. Ал дауысқа қою, баяндама жасау, басшылық ету, мөр басу, мөр қою тəрізділер кеңсе стиліне тəн. Сөйлеу тілі стилінде түсінігі ауыр күрделі орамдар, шұбатылған аралас құрмалас сөйлемдер көп айтылмайды. Ондай күрделі синтаксистік құрылыстарды ауыз екі тілде бірден құрастыра салу да, оларды сазына келтіріп айтып шығу да, таңдау да қиын болғандықтан, шешендер əдетте сөйлемдерді тап-тұйнақтай етіп, ықшамдап, логикалық, синтаксистік байланыстарын берік ете баяндауға тырысады. Синтаксистік құрылыстың стильдік қызметін, стильдік бояуын айқын білдіруге себепкер болатын амалдың бірі - интонация. Əдеби тілде жазылғанның бəрі оқу үшін жазылады. Əрбір сөйлемнің, тұтас сөйлеудің мазмұнына, стильдік қызметіне лайық айтылу сазы болады. Оларды өздеріне лайықты үнмен, тиісті екпінмен, өз əуенімен дұрыс оқып, дұрыс айтқанда текст пен оның |