П. М. Кольцов А. С. Тасмағамбетов
жүктеу/скачать 10,6 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Байбулсинова
- РУХАНИ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІМӘСЕЛЕЛЕРІ
Сулейменова Г .Б . - кандидат исторических наук, доцент ЗКГУ им. М.Утемисова E-m ail: Suleimenova_G.B@mail.ru ПРОБЛЕМ Ы КОЛЛЕКТИВИЗАЦИИ В ЗАПАДНОМ КАЗАХСТАНЕ А ннотация. Мақалада Батые Қазақстандағы 1920-30 жылдары өткізілген ауыл шаруашылығын ұжымдаетыру саяеаты туралы тарихи деректер негізінде бірқатар мағлұматтар келтірілген. Сол еияқты ауыл шаруашылығында ұжымдаетыру жолында қайшылықтар мен қателіктер болғандығы құжаттар негізінде баяндалған. К лю чевы е слова: историография коллективизации, репрессивно-административные методы, Пленум ЦК, колхозные движения, сельскохозяйственная производства, производительность труда. В К а з а х с т а н с к о й и с т о р и о гр а ф и и п р о б л е м а к о л л е к т и в и з а ц и и и зу ч е н а , н о т е м н е м е н е е о н а а к т у а л ь н а . В о - п е р в ы х к о л л е к т и в и з а ц и я - о д и н и з с а м ы х м р а ч н ы х э т а п о в п о л и т и ч е с к и х к а м п а н и й . Э т а к а м п а н и я п р о в о д и л а с ь р е п р е с с и в н о -а д м и н и с т р а т и в н ы м и м е т о д а м и . В о -в т о р ы х в к а ж д о м р е г и о н е н а й д у т с я а р х и в н ы е д а н н ы е , к о т о р ы е п о м о гу т р а с к р ы т ь о т д е л ь н ы е а с п е к т ы д а н н о й п р о б л е м ы . К а м п а н и я п р о х о д и л а в р е с п у б л и к е с б о л ь ш и м н а п р я ж е н и е м , ч т о о б ъ я с н я е т с я с п е ц и ф и ч е с к и м х а р а к т е р о м к а з а х с т а н с к о й эк о н о м и к и . К 1 9 2 6 г о д у т о л ь к о ч е т в е р т ь к а за х с к о го н а с е л е н и я за н и м а л а с ь зе м л е п а ш е с т в о м , 38,5 % р а з в о д и л и с к о т и 33,2 % - к у л ь т и в и р о в а л и к а к с к о т о в о д с т в о , т а к и о б р а б о т к у зе м л и . Т ем н е м ен ее , о к о л о 10 % к а за х о в в е л и к о ч е в о й о б р а з ж и з н и , 2/3 - п о л у к о ч е в о й , а э т о о зн а ч а л о , ч т о , в ы п а с а я с к о т , о н и п е р е х о д и л и с м е с т а н а м е ст о п р а к т и ч е с к и к р у гл ы й г о д [1]. У ч и т ы в а я э к с т е н с и в н о с т ь ж и в о т н о в о д с т в а , п р и м и т и в н у ю м а т е р и а л ь н о т е х н и ч е с к у ю б азу , о т с у т с т в и е т р а д и ц и й к р е с т ь я н с к о й к о о п е р а ц и и в п р о ш л о м , к о ч е в о й и п о л у к о ч е в о й о б р а з ж и з н и с т е п н я к о в , Ц К п а р т и и н а м е ч а л з а к о н ч и т ь к о л л е к т и в и з а ц и ю в К а з а х с к о й А С С Р в о с н о в н о м к ве сн е 1932 го д а. И д е я к о л л е к т и в и з а ц и и с е л ь с к о г о х о з я й с т в а с с а м о г о н а ч а л а б ы л а д и с к р е д и т и р о в а н а ж е с т о ч а й ш и м т о т а л ь н ы м те р р о р о м . К о л л е к т и в и за ц и я ф о р с и р о в а л а с ь б е з у ч е т а м е с т н ы х у с л о в и й , н е о б х о д и м о й п р е д в а р и т е л ь н о й п о д г о т о в к и , п р е и м у щ е с т в е н н о а д м и н и с т р а т и в н ы м и м ето д ам и . К о л л е кти в и зац и я и одн ов рем ен н ое оседан и е стал и разр у ш ать ве к о в о й у к лад ж и зн и ау л а до осн ован и я. У н и ч то ж ал ся н е только к ласс к азахск ого общ ества, р у ш и л и сь все устои, н ар аб о тан н ы е ты сяч ел ет и ям и коч ево й ц и вилизацией. С о с то яв ш и й с я в н ояб ре 1929 го д а п л ен у м Ц К В К П (б) ср е д и д р у ги х п р о ч и х п р о б л е м о б су д и л в о п р о с ы р азви ти я к олхозн ого д в и ж е н и я и п р и н ял "м ер ы для у л у ч ш е н и я р у к о во д с тва п ер естр о й к о й сельского хозяй ства". П л ен у м Ц К К о м п ар т и и К а зах с та н а в д ек аб р е 1929 го д а о б с у д и л п у ти в ы п о л н е н и я П л ен у м а Ц К В К П (б) и п остан ови ли , что н ео б х о д и м ы м у сл о в и ем п ро вед ен и я ген е р ал ьн о й л и н и и на к о лл екти ви зац и ю явл яется п ер е х о д ко ч евн и ко в к о седлом у о б р азу ж изни. Е с л и в 1 9 2 8 г о д у в К а за х с т а н е б ы л о к о л л е к т и в и зи р о в а н о 2 % в с ех х о зя й с т в , то у ж е н а 1 а п р е л я 19 3 0 г о д а - 50,5 % , а к о к т я б р ю 1931 г о д а - о к о л о 65 % . А р я д " м а я к о в " к о л х о з н о г о д в и ж е н и я п е р е к р ы л и э т и п о к а за т е л и . Т а к в У р а л ь с к о м и П е т р о п а в л о в с к о м о к р у га х н а это в р е м я в к о л х о з а х ч и с л и л о с ь 70% и м е ю щ и х с я х о зя й с тв . К началу осени 1931 года в Республике насчитывалось 78 районов (из 122), где коллективизацией было охвачено 70 % - 100% дворов [1]. Однако если количественные характеристики вызывали на всех уровнях иерархической отчетности чувство оптимизма, то их качественная ипостась порождала сомнения. Даже наиболее беспрекословные и готовые на все функционеры в своих комментариях для вышестоящих инстанций были вынуждены признать, что подавляющее большинство стремительно “организовавшихся форм социалистического производства" не выдерживают сколько-нибудь серьезной критики и могут считаться таковыми лишь весьма и весьмаусловно [2]. Работа по развертыванию колхозного движения получила широкий размах особенно после решений ЦК ВКП (б) от 5 января 1930 г. "О темпе коллективизации и мерах помощи государства колхозному строительству". Положительное воздействие оказывали на развитие колхозного строительства совхозы и машино-прокатные пункты. К 1930 году только в Уральском округе насчитывалось 13 совхозов, 20 машино-прокатных пунктов. [3]. В 1930-1932 годы в Республику поступило более 1600 тракторов, часть которых направлялась Уральскому и Гурьевскому округам[4]. В этот период большая помощь деревне оказывалась городом кадрами организаторов. Решением ноябрьского (1929) Пленума ЦК ВКП (б) в деревни было послано 25 тысяч рабочих, из них в Казахстан прибыло 1204 человек. Основная часть этих рабочих работала организаторами новых колхозов, председателями правления колхозов. Так, из прибывших в Уральский округ 83 рабочих - 31 были направлены организаторами колхозов [5]. Кроме этого на местах отбирались на руководящую работу в колхозах коммунисты, имеющие опыт организаторской работы. Зимой 1930 года Казкрайком ВКП (б) направил в район сплошной коллективизации на постоянную работу 200 человек, из них 40 человек - в Уральский округ. В самом Уральском округе на работу в колхозах было отобрано 100 коммунистов-активистов [6]. Широко разворачивалась сеть курсов колхозных работников. На краевых курсах председателей колхозов обучалось свыше 500 бывших батраков-казахов. В марте 1930 года окружные колхозные курсы окончили в Уральском около 100, в Гурьеве 55 человек [7]. Усилилась шефская помощь профсоюзов селу. Шефские ячейки фабрик, заводов постоянно посылали на село рабочие бригады. Так, весной 1930 года в оседло-земледельческих районах Уральского округа работало около 40 бригад, укомплектованных на предприятиях г. Уральска и нефтепромыслах Гурьева [8]. X. М. Маданов в ряде своих работ указывает, что в проведении коллективизации допускались серьезные недочеты и искривления линии партии в колхозном строительстве. Эти искривления выражались в нарушении принципа добровольности вступления крестьян в колхозы. Так в Гурьевском округе в начале 1930 года имелось 1,5 % коллективизированных хозяйств, но уже в марте было охвачено 59 % крестьянских хозяйств [9]. В Уральском округе этот показатель достиг 74 % [10]. К концу 1929 и в начале 1930 года колхозное движение охватывает все аулы и деревни Уральского и Гурьевского округов. В феврале 1930 года Уральский округ целиком объявляется районом сплошной коллективизации [11]. В Гурьевском округе в число районов сплошной коллективизации были включены Яманкалинский, Испульский и Тенгизский районы [12]. Весной 1930 года, на основе достигнутых успехов колхозного движения, партия перешла от политики ограничения и вытеснения кулачества и байства к политике их ликвидации. В Уральском округе было ликвидировано 1525 хозяйств, их земля, скот, инвентарь были переданы колхозам [13]. В 30-е годы кулачество боролась против коллективизации. Поэтому центральные органы ВКП (б) усилили борьбу против кулачества. Была поставлена цель - уничтожить кулачество как класс. Выселение кулачества в Уральской области намечалось в пяти районах - Зауральный, Сламихинский, Чижинский, Тепловский, Каменский. В Гурьевском округе было уничтожено 420 кулацких хозяйств [8]. В Тенгизском районе уровень коллективизации достиг 100 %. В некоторых местах применялись силы в отношении тех колхозников, которые не вступали в колхозы. Например, в селе Каменка один из активистов за колхозное движение Евдокимов Р. пригрозил сельчанам, не вступавшим в колхоз. Угроза указывала на выселение из района. В Зауральном районе крестьянам, не вступившим в колхоз, не продавали товары первой необходимости (хлеб, соль, чай и др.). К 1 июня 1933 года в Западно-Казахстанской области было 345 колхозов, 352 ТОЗов, которые объединили 81,6 % всех крестьянских хозяйств, кроме того, в области имелись 40 животноводческих, 4 зерновых совхозов, 3 МТС, 36 МСС [14]. Начало 30-х годов отмечено крайне многовекторностью официальной политики. Кочевники были первыми, кого определили в жесткие колхозные «артели», но состоявшийся летом 1930 года XVI съезд партии решил несколько ослабить жесткие условия коллективизации для полупустынных регионов. Была разработана более свободная программа, в соответствии с которой там предписывалось создавать не колхозы, а так называемые ТОЗы - товарищества по обработке земли, членам которого было разрешено иметь небольшое количество своего личного скота и птицы. В июне местные власти решили возвратить колхозный инвентарь и скот частникам в кочевых и полукочевых районах. Но в ноябре 1930-го у крестьян снова отобрали все орудия сельскохозяйственного производства, а к июню следующего года и скот. К апрелю 1930 года 50,5% сельского населения силой было вовлечено в колхозы. Затем эта цифра упала до 29%, но уже к 1 октября 1931 года она достигла почти 65%. Когда давление было немного ослаблено и казахам позволили забрать какую-то часть своего скота, они, конечно, воспользовались этой возможностью. С началом новой волны коллективизации в 1931 году многие попытались обойти закон, начав выпас своего скота в отдаленных оврагах и лесах. Тем не менее, с приближением зимы им приходилось забивать животных и до весны питаться мороженым мясом. Из-за постоянных срывов намеченных программ, хронической нехватки скота, семян, инвентаря и строительных материалов власти терялись, бросались из крайности в крайность. Именно в те годы родилась порочная практика, в соответствии с которой колхозы то объединялись, то разъединялись в иллюзорной надежде, что эти революции помогут увеличить производство сельскохозяйственной продукции. Выходило же наоборот: убытки постоянно росли и достигали колоссальных размеров. Практически все - и те, кто были загнаны в колхозы, и те, кто временно избежали этой участи, остались без скота. Если в 1928 году было зарегистрировано 6 миллионов 509 тысяч голов крупного рогатого скота, то в 1932 году эта цифра упала до 965 тысяч. Поголовье овец снизилось с 18,5 миллиона до 1 миллиона 386 тысяч. Размеры площадей, используемых под земледелие, выросли всего на 15-17%. При этом не произошло практически ни какого увеличения производства зерна и другой продукции земледелия. В результате республика была ввергнута в тяжелейший кризис. На людей обрушились голод и эпидемии, усугубленные сталинскими репрессиями. Даже официальная статистика того времени не смогла скрыть, на сколько сильно пострадал Казахстан. Если по данным всесоюзной переписи 1926 года в республике численность казахского населения 3 млн. 963 тысячи человек, то по переписи 1939 года она едва дотягивала до 3 млн. 100 тысяч - цифры, явно преувеличенной. Впоследствии оказалось, что дела обстояли намного хуже. Жертвами голода и репрессий в 1932 - 1933 годы стали один миллион 750 тысяч человек, или 42% всей численности казахского населения республики. Тотальные репрессии и голод вызвали массовый отток населения с насиженных мест. Только с января 1930г. По июнь 1931г. Снялось более 280 тысяч хозяйств - около 1 млн. 70 тыс. человек. Начались массовые откочевки людей - они бежали в Китай, Монголию, Турцию, Иран, в республики Средней Азии и соседние российские регионы Поволжье, Урал, Сибирь. Это был ярко выраженный протест сельской бедноты против произвола и беззакония. Согласно новейшим данным, за эти годы республику покинуло около одного миллиона 100 тысяч человек. Более 600 тысяч казахов уже больше не вернулись на родину. Для других жизнь на чужбине оказалась еще более невыносимой, и они в отчаянии возвращались. Голод и массовое уничтожение людей стали результатом экономической и политической безграмотности большевистских «переустроителей мира», бесконечных стратегических и тактических просчетов проводимого ими курса, а также полного незнания и нежелания знать казахский народ, его традиции и культуру. Но это еще и результат идеологически мотивированной бесчеловечной сталинской политики, к тому же значительно ужесточенной желавшими угодить «вождю народов» местными сатрапами. Край, считавшийся крупной базой животноводства на востоке страны, оказался отныне и на долгие годы в числе второразрядных регионов. На 1 января 1933г. Республика насчитывала 4,5 млн. голов скота против 40,5 млн. голов накануне коллективизации. ЦК Коммунистической партии 17 сентября 1932 г. Принял постановление «О сельском хозяйстве, и в частности, животноводстве Казахстана». В постановлении было указано на необходимость учитывать при проведении коллективизации уровень хозяйственного и культурного развития республики и степень подготовленности широких крестьянских масс. ЦК партии предложил в животноводческих районах Казахстана создавать товарищества по совместной обработке земли как переходную ступень к сельхозартели. Однако это постановление было принято тогда, когда разрушительные процессы зашли слишком далеко. В нем нет ни слова о голоде, лишениях народных масс, о катастрофическом падении животноводства и о причинах, их породивших. Работа по облегчению участи шаруа началась. Прежде всего, были ликвидированы искусственно созданные колхозы. В зерновых районах вместо коммун были организованы сельхозартели, а населению возвращены насильственно обобществленные скот и имущество. В 1934 года неудачи коллективизации в Казахстане были по большей части списаны на нежелание кочевников переходить к оседлой жизни. В следующем, 1935 году уступки, связанные с программой создания ТОЗов, были отменены и хозяйства снова превратились в колхозы. В результате принятых мер за годы второй пятилетки колхозы и совхозы Казахстана получили новейшую отечественную сельскохозяйственную технику. К концу второго года пятилетки на колхозных полях республики работало около 9 тысяч тракторов. Особое внимание было уделено подготовке кадров трактористов и комбайнеров. К концу второй пятилетки в Казахстане было создано около двухсот совхозов. На полях республики работало около 24 тыс. тракторов, около 8 тыс. комбайнов. За период второй пятилетки заметно увеличились посевная площадь и поголовье скота. Расширились посевы таких культур, как хлопок и сахарная секла. В это же время в основном был завершен переход казахов от кочевого образа жизни к оседлому. На их хозяйственное развитие советское правительство отпустило 40 млн. рублей [1]. Трудно однозначно дать оценку коллективизации сельского хозяйства в Казахстане. С одной стороны, внедрение прогрессивных технологий, концентрация техники, более рациональное использование земли. Рост производительности труда - все это было по плечу крупным сельскохозяйственным предприятиям. С другой стороны - уравнительность, жесткая централизация, слабая личная заинтересованность. Постоянное подавление воли и инициативы личности - все эти факторы сковывали динамичное развитие сельскохозяйственного производства. Литература: 1. Козыбаев М.К., Абылхожин Ж.Б., Алдажуманов К.С. «Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства». -Алматы, 1992. 2. История Казахстана: белые пятна. -Алматы, 1991. 3. «Красный Урал». 1939, 23 марта. 4. Казахстан. К IX съезду Советов. -Алма - Ата, 1935 г. - С. 66. 5. АрхивпрезидентаРК.- ф.141.- оп. 1.- Д. 3490.- л. 13. 6. «Красный Урал». 1929 г., 28 ноября. 7. «Рабочая правда». 1930г., 2 марта. 8. Маданов X. «Организаторская и политическая деятельность Компартии Казахстана в период коллективизации сельского хозяйства (1928 - 1933 гг.)». (На материалах Уральской и Гурьевской парторганизации). Автореферат. Канд. диссертации. -Москва, 1971. 9. Государственной архив Атырауской области. Ф.2. - оп. 2. - д. 36. - л. 17. 10. Государственный архив Западно-Казахстанской области. Ф. 5. - оп. 1. - д. 274. - л. 9. 11. Государственный архив Западно-Казахстанской области. Ф.5. - оп. 1. - д. 274. - л. 24. 12. «Рабочая правда». 1930 г., 19 февраля. 13. Государственный архив Западно-Казахстанской области. Ф.5. - оп. 1. - д. 274. - л. 10. 14. Материалы по хозяйственному и культурному строительству Западно Казахстанской области 1932 - 1934 гг. г. Уральск, 1934. - С. 51. Сулейменова Г.Б. Б аты е Қ азақстандағы ұж ы мдасты ру мәселелері Мақалада Батыс Қазақстандағы 1920-30 жылдары өткізілген ауыл шаруашылығын үжымдастыру саясаты туралы тарихи деректер негізінде бірқатар мағлүматтар келтірілген. Сол сияқты ауыл шаруашылығында үжымдастыру жолында қайшылықтар мен қателіктер болғандығы қүжаттар негізінде баяндалған. Түйін сөз: үжымдастырудың тарихнамасы, қуғын-сүргін саясаты, ОК Пленумы, колхоздардың наразылығы, шаруалыр қозғалысы, ауыл шаруашылық өндірісі, өндіргіш күштер. Suleymenova G.B. The problem of collectivization of W estern Kazakhstan This article highlights the problem of collectivization of agriculture 1920 - 1930 years. It was mostly used materials of Western Kazakhstan. Key words: problem of collectivization, agriculture 1920 - 1930 years, materials of Western Kazakhstan. ӘОЖ:94.(574) Байбулсинова A.C. - тарих ғылымдарының кандидаты, М.Өтемісов атындағы БҚМУ E-mail: alfia_b11@mail.ru ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДЩ ХҮШ—ХІХ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАҢДЫ РУХАНИ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІМӘСЕЛЕЛЕРІ А ннотация. Мақалада патшалық Ресейдің ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы Қазақстанда рухани - мәдени даму тарихы мен оның ерекшеліктері туралы жазылған ғылыми еңбекгерге сипаттама берілген. Сонымен қатар, отаршылдық империялық саясат пен Кеңестік кезеңнен осы уақытқа дейін Қазақстанның ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы рухани-мәдени жағдайы туралы жазылған еңбектерге тарихи сараптама беріліп, шолу жасалған. Түйін сөз: патшалық Ресей, рухани-мәдени отарлау, II академиялық экспедиция, статистикалық мәліметтер, әскерилер мен шенеуніктер мәліметтері, мемлекетаралық байланыстар, кеңестік кезең құжаттары, тәуелсіз Қазақстан тарихын зерттеу т.б. Қазақстанда Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тарихының рухани - мәдени даму тарихы мен оның ерекшеліктері туралы жазылған ғылыми еңбектер саны көп емес және олардың барлығы дерлік орыс тілінде жазылған дүниелер. Оның үстіне, әртүрлі отаршылдық империялық солақай саясат пен Кеңестік идеологиялық үстемдіктің арқасында осы уақытқа дейін Қазақстанның ХҮПІ- XIX ғасырлардағы рухани-мәдени жағдайы, оның дамуы жөнінде шынайы мәліметтер берілмеді. Оның ішінде халық ағарту жүйесі, ішінара сүлтан, ағамандар мен билердің өзара карым-қатынасы, шиеленісті мәселелер деп саналып, өзінің тиісті ғылыми бағасын ала - алмай келеді. Мәселен, мектеп жүйесінің бір түрін зерттеліп отырған кезендегі орыс-қазақ мектептерін аяқ- қолын жерге тигізбей орынсыз мақтап қолпаштаса, екіншісін яғни діни мектептерді түкке алғысыз етіп, ешқандай білім бермейді деп көрсетілген еді. Ресей империясының Қазақстанды отарлау саясаты сөз болған жерде, ең алдымен өлкенің патшалыққа қосылу мәселесі көтеріледі. Бүл түрғыда жазылған әдебиеттер мен маңызды еңбектерді зерттеу жүмысының күрделігіне қарай ірі үш кезеңге бөліп қарастыруды жөн көрдік: 1-кезең: 1731жылдан - 1867-1868 жылдардағы реформаға дейінгі аралықта жүргізілген Қазақстанды саяси түрғыдан барлау экспедицияларының жүмыстары барсында жазылған қолжазбалар, мәлімдемелер, күнделіктер, статистикалық мәліметтерді қамтиды. 2-кезең: 1867-1868 жж. реформадан - 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейінгі кезенде жарық көрген тарихи, саяси-экономикалық, геотопонимикалық, ғылыми ізденістер негізінде жазылған еңбектерді күрайды. 3-кезең: Кеңестік дәуірдегізерттеу еңбектері (1917-1991 жылтамыз). 4-кезең: Тәуелсіз Қазақстан жағдайында жарық көрген зерттеулер (1991 жылғы желтоқсаннан күні бүгінге дейін). Шығысқа алғашқы қадамдар қазақ жерін, оның тұрғындарын барлау жұмыстарынан басталды. Ресейдің Орталық Азиямен нақты қарым-қатынасының басталған кезеңі белгісіз. Алайда, орыстардың Солтүстік Азияны жаулауы ХҮІ ғасырдан басталады. Өйткен, қазақ елі, оның түрғындарының шаруашылығы, мәдениеті, басқару күрылымы туралы алғаш анықтамалар, негізінен, ХҮІ ғасырдан бастау алады. Осы мерзімнен бастап Ресей империясы мен Қазақ хандығының арасында саяси әрі мәдени мемлекетаралық байланыс орнатылады. Бүл түрғыда 1517 және 1526 жылдары Мәскеуде сапармен болған Герберштейн өзінің жазбаларында Қазақ ордасы туралы бастапқы анықтамалар береді. 1558 1559 жылдары Бүхарада болған ағылшын Дженкинсон Орта Азиялықтар, оның ішінде ташкенттіктер мен қазақтардың қарым-қатынасы туралы, ал ІҮ Иванның ноғайлардағы елшілері Данила Губин (1534 ж) жэне Семен Мальцев (1569ж) қазақтардың ноғайларға шабуылы туралы жазған мәліметтерінде екі ел арасындағы байланыстарды арттыруға себепші ретінде атауға болады [1,12 б.]. Бүл елшілер қазақ халқы жөніндегі алғашқы мәліметтерді жеткізді. Одан әрі 1581 жылы казактар әскері Сібірде Көшімді талқандағаннан кейін Ресейдің Қазақстанды бағындыруына нақты негіз жасалды. Міне, осы кезден бастап Қазақстан мен Батыс Сібірдің түрік тайпалары өздерінен анағүрлым күшті, көпжанды, "мәдениетті тайпалар" славяндарға бағынуға болады деп көрсетіледі сол кездегі патша өкіметінің отарлық саясатының түпкі мақсатын көрсеткен бас штаб подполковнигі Грудзинскийдің жазбасында [2, 8 6]. Нәтижесінде ХҮІ ғасырдың аяғы - ХҮІІ ғасырдың II жартысынан бастап Ресей империясы өзінің бағындырған жерлерін заңдастыру және бүл өңірлерге түрақтандыру мақсатында жаңа әскери бекіністер, қоныстар салуға кірісті. Атап айтқанда, ХҮІ ғасырда Түмен, Тобыл, Верхотурье, Тара, ХҮІІ ғасырда Томск, кейін Жайық қаласының негізі қаланды. Ал ХҮП-ХҮІП ғасырлардың басында қазақ-жоңғар қатынастарының күрделенуіне байланысты қазақ даласын қоршап, бекініс, қамалдарды көптеп салу, оларды мықтап орнықтыру мәселелері алға қойылды. Дәл осы кезде қазақ өлкесін отарлау жоспарын іске асырудың қолайлы сәті туды. Жеделдетіліп қазақ жеріне әскери барлау экспедицияларын аттандыру жоспарланып, оларға қазақ хандығының жерін, оның көлемін, түрғындарын, әскери-саяси жағдайы мен әлеуметтік-экономикалық күрылысын зерттеу мәселелелері қатаң тапсырылады. Осындай мақсатта 1734-1737 жылдары алдымен Орынбор өлкесін игеру бағытының негізін қалаған И.К.Кирилловтың экспидициясы өз жүмысын бастайды. Нәтижесінде экспедиция басшысының Орынбор өлкесінің халқы мен шаруашылығы туралы "Цветущее состояние Всероссийского государства" [3] атты еңбегі жарық көреді. Еңбекте Ресей мемлекеті мен оған бағынышты аймақтардың (оның ішінде Батыс Сібір, Батыс Қазақстан) экономикалық-географиялық және шаруашылығы туралы статистикалық мәліметтер келтіреді. Бүл мәліметтерді Орынбор экспедициясының белсенді мүшесі, осы өлкеде 42 жыл қызмет жасаған П.И. Рычковтың еңбектері толықтырады [4]. П.И. Рычковтың "Орынбор топографиясында" Орынбор өлкесінің халқы: қазақ, башқүт, қалмақ тб. шаруашылығы, көші-қоны, ру-тайпалық күрамын жаза отырып, Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы баяндайды. Еңбектің патшалықтың отарлау саясаты түрғысында жазылғанына қарамастан сол кезендегі қазақ халқының шаруашылығы мен мәдениеті жөнінен мол мағлүматтар келтіреді. Оның “Орынбор тарихында" Орынбор губерниялық кеңесінің деректік мәліметтерін молынан қамтиды. Еңбектегі патша грамоталарымен нүсқаулары, мәлімдемелер қорынан Кіші жүздің саяси тарихынан және Қазақстанды отарлау саясатының барысын, оның басты бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді. П.И. Рычков бұл еңбегінде Орынбор әкімшілігі басшылары қызметтеріне талдау жасайды. Сол сияқты Кіші, Орта жүздегі саяси жағдайларға қазақ азаматтары қарым- қатынасына көп көңіл бөледі. ХҮІИ ғасырдың ортасынан қазақ халқының тарихы, мәдениеті туралы мәліметтерді Ресей Ғылым Академиясы жинақтауды қолға алады. 1733-1743 жылдары қазақ жеріне бірінші, ал 1768-1774 жылдары Қазақстан, Сібір, Орта Азияға екінші Академиялық экспедиция аттанады. Құрамында И.Г. Георги, П.С. Паллас, И.П. Фальк тб. ғалымдар қызмет жасады. Экспедиция соңында ғалымдар көрген, білгендерін өздеріне тапсырылған жүктеме-нұсқау негізінде зерттеу еңбектерін жазып қалдырады. Олардың ішінде Г.Георги өз "Баяндауында" [5] түркі тілдес халықтар арасынан қазақтарға айрықша назар аударады. Қазақтың рухани мәдениеті туралы "олардың аңғал, өте сенгіш" мінезін алға тарта отырып, олардың қазақтардың қазіргі ішкі алауыздығын пайдаланып орыстандыру саясатын тездету керектігін үсынады [5, 5 б.]. "Кіші жэне Орта жүздің арасында талас-тартыс, қырқыстың себебі: ортақ мәдениеттің, түрақты діннің болмауы"- деп түсіндіре отырып, оларды өзге үлттар (башқүрт тб.) сияқты орыстандыру, шоқындырудың қажеттігін еске сала отырып, оны қажетті табиғи күбылыс деп түсіндіруге тырысады [5, 6 б.]. Ал П.С. Паллас болса "...қазақтар еркін халық, сондықтан өзге халықтардай қауіпті емес" [6, 7 б.] деген қорытындыға келеді. Қазақтың шаруашылығы, рухани мәдениеті, жүздегі әлеуметтік қатынастар туралы мол мәліметтер қамтиды. Әсіресе ғалым И.П. Фальк қазақ халқының рухани дүниесіне ерекше назар аударады, мүндай мәселелер ғалым еңбегінде егжей-тегжейлі баяндалады [7, 134 б.]. Қазақтың мүсылман екендігін, сонда да күран сүрелері ережелерін сақтамайтындығын жазады. "Қырғыздарда (казақ-А.Б.)-ағарту саласы өте төмендігін" ескертіп, оларды мәдениеті артта қалған тағы ел ретінде көрсетеді. “Ресей империясы-дейді автор-бүл өлкенің надан халқынан тек қана орасан зор пайда табады"[7, 130 б.]-деп жазады. Дегенмен де, И.П. Фальк зерттеуі тарихи- этнографиялық еңбек екендігін мойындауымыз қажет. Осылайша II Академиялық экспедиция мүшелері аталған ғалымдар Патшалық Ресейдің қазақ жеріне деген қызығушылығын, халқын отарлау саясатына деген күлшынысын одан сайын күшейтеді. XIX ғасырдың басында Қазақстан тарихын танып, білуге отарланушы объект ретінде жан-жақты қарастырылған басты ірі еңбекті А.И. Левшин [8] жазады. Ол Москва, Орынбор қалаларындағы мүрағат қорларынан көптеген мәліметтер жинақтайды. Сонымен катар, казак ауылдарында болып, халық мәдениеті мен түрмысынан өз көзімен көрген мағлүматтарымен толықтырды. Бүл еңбектің қазақ тарихындағы күндылығы сол XIX ғасырдың өзінде сақтауға келмей бүлініп жатқан мүрағат күжаттарын айналысқа қосуы жэне тарихи оқиғаларға ғылыми түрғыдан саралап баға беруі. Алайда 3 бөлімнен түратын бүл еңбекте қазақтың рухани дамуы, рухани мәдениеті туралы түсініктері отарлаушы империяның көзқарасын танытты. Біржақты ғана жазылды. А.Левшин империалдық көзқарасын жан-жақты мысалдар келтіріп жуып-шаюға да тырысқаны байқалады. Мысалы ол Шерғазы ханның "Біздің халық жабайы ешкілердіц табынына үқсайды. Қанша үйретіп бақсанда, сәл нәрседен үріксе болды, жан-жаққа қаша жөнеледі" [8, 327 б.] - деген сөздерімен-мыс ел басын халыққа қарсы қойып, өзін ақтап алуға тырысқандығын көреміз. "Қырғыздардың еш түрмыс салты, еш мінезі, болмаса еш діни түсініктері олардың білімділік дейгейін көрсетпейді. Барлық ағартушылығы аз да болса ойлау қабілеті бар адамға эсер ететін бірнеше әлсіз сәулелерден ғана тұрады " [8, 350 б.] - деген ойлары кейінгі авторларға ешқандай мәдениеті, діні жоқ сауатсыз халық деген түсінік береді. Өкінішке орай осы бағытты үстанушылық кеңес дәуірінде де орын алып келгені белгілі. Сөйтіп, қазақтың рухани мәдениетін тануда керағар пікір тудырады. Осындай түсінікте А.Левшин салып берген "жабайы" халықтарды зерттеп, оны тану багытында XIX ғасырдың ортасынан қазақтар жөнінде саяси-экономикалық статистикалық сипаттагы еңбектер шыга бастады. Зерттеуді алдымен қолга алган И.Ф. Бларамберг [9] Орынбор губерниясы мен Бөкей ордасы туралы мол мағлүматтар келтіреді. Оны В.В. Вельяминов- Зернов [10] еңбегі толықтырды. Бүл екі авторда Батыс Қазақстан арқылы қазақ өлкесіне ішкерілей ену жолдарын және әскери отарлау саясатын жеделдету қажеттігін көрсетті. Бүл еңбектер әсіресе, әскери отарлау саясатының мән- магынасын, барысын зерттеуде өте маңызды мәселелердің түйінін ашып берді. XIX гасырдың II жартысындағы авторлар еңбектерінде қазақ халқына менсінбеушілік пен қарау сарынында отарлаушылық бағытының басымдығына қарамастан Кіші жүз халқының мәдени түрмысы, хал-ауқаты, рухани деңгейі туралы қүнды мәліметтер сақталған. Және де халықтың түрмыс ерекшелігі, оқу- ағарту мәселесінде маңызды мағлүматтар береді. XIX ғасырдың И жартысынан қазақ халқының рухани-мәдениеті туралы баспасөзде де бірқатар мақалалар жарық көрді. Ең алдымен оның ішінде "Дала уалаяты" газеті мен "Айқап" журналдарында ресейлік және қазақ зерттеушілерінің мақалаларынан көрініс тапты. Баспасөзде қазақ түрмысы, рухани мәдениетіне И.И. Крафттың, миссионер А. Алекторовтың, Ю. Көпеевтің, М-С. Бабажановтың [11] мақалалары арналды. И.И. Крафт қазақтың ел билеуі, дәстүрі, түрмыс-тіршілігін бейнелей келе, қазақ елін қүл иеленуші мемлекетке жатқызады. Артта қалған феодалдық ел деп атап, оған өзінше дәлел ретінде ауыз әдебиетінің мағлүматтарына сүйеніп дәлелдеуге тырысады. Бүл мақалаларды М. Сералин аударады. Қазақтың рухани-мәдени жағдайы жөнінде қазақ ағартушысы Шоқан және олардың пікірлестері де өз ойларын білдіреді. Ш.Уәлиханов ¥л ы державалық шовинизмге қарсы шықты [12]. Ол Империялық өкіметтің Қазақстанда енгізілген реформаларына қарсы болады. Қазақ халқы туралы “Россия тумаларының ішінде өмір тірлігіне қарама-қарсы тіршілік ететін, әдет- ғүрып, әрісі славян тайпаларының әдет-ғүрпынан өзгеше, керағар келетін діні, тегі өзге халықтар -дей отырып, одан әрі- .. .христиандарға, отырықшы орыс түрғындарына арналып жобаланған әкімшілік өзгеріс, егер Россияның Европалық, Азиялық бөлігінде көшіп-қонып жүрген бүратана халықты басқаруға бүтіндей қолданылса, онда мүндай өзгерістен ешқандай да пайда келуі былай түрсын, нағыз түрпайылық болар еді"- деп әкімшілік басқару реформаларының көшпелілер түрмысына керағарлығын ашық айтады [12, 126 б.]. Ол Қазақстанның дүниежүзілік өркениет тарихында алатын орнын анықтай келе елдің көшпелі түрмыс тіршілігін табиғи зандылық, ал рухани мәселелеріне келгенде қазақ балаларын татар молдаларының оқытқанын қатты сынайды. Қазақтың мәдени қүндылықтары ешкімненде кем емес, қайта оны жаңғырту қажеттігін ескертеді [12, 152 б.]. Әсіресе оның сот билігін орнықтыру мәселесіне келгенде айтқан ойлары үлттың рухани күндылықтарын жоғары қоятындығын аңғартады. Сонымен қатар қазақ ақсүйектерін шен-шекпен және басқада лауазымдармен алдарқатып, оларды жат қылықтарға яғни өтірік-өсек, айдап салу тағы басқада қылықтарға салынуын патшалық өкіметтің жүргізіп отырған саясатынан көреді [12, 127 б.]. Патшалық Ресейдің Кіші жүздегі рухани-мәдени отарлау саясатынан көріністері И.Казанцевтің [13], Л. Мейердің [14], Ф. Усовтың [15], В. Черемшанскийдің [16] жэне А. Артеньевтің [17] еңбектерінен табылады. Бұлар, яғни, патшалықтың арнайы шенеуніктері өз еңбектерінде Кіші жүздегі, жалпы қазақ жеріндегі өздері көрген қазақ ауылдары мен жекелеген адамдар өмірі туралы қүнды мәліметтер қалдырады. XIX ғасырдың ортасынан империялық саясаттың өршіп түрған түсында жаңадан жаулап алынған бейтаныс халық жөнінде олардың пікірі де әркелкі болғандығы байқалады. Айталық, И. Казанцев пен Л.П. Мейер еңбектерінде қазақ халқын “жабайы", "тағы" олардың ешқандай мәдениеті туралы сөз болуыда мүмкін емес деген сыңай танытса, Черемшанский "они туземцы" [16, 18 б.] деп ашық айтады. Дегенмен, тәуелсіз еркін әрі жауынгер халық екендігін де мойындайды [16, 20 б.]. Және де халықтың түрмыс ерекшелігі, оқу-ағарту мәселесінде маңызды мағлүматтар береді. Бағындырылған халықтың түрмыс-тіршілігін зерттеу мәселесі XX ғасырдың басында одан әрі жетілдіріледі. Қазақ жеріне өлкені зерттеу мақсатында келушілер саны да артады. Олардың ішінде зерттеу еңбегімізге негізгі арқау болған К. Абаза [18], П. Столпянский [19], Т.И. Седельниковтарды[20] ерекше атауға болады. Бүл авторлар империялық саясаттың негізгі мақсатын ашық жаза біледі. Бүратана халықты отарлаудың бағытары мен жолдарын ашып көрсетеді. К.Абаза жалпы Түркістан өлкесінің отарлануы туралы жаза отырып, қазақ халқының жауынгерлік істері, азаттық күрестері және де Ресейге қосылғаннан кейінгі халықтың түрмысына енген өзгерістер-"жаңаша бағытты" [18, 10 б.] ашып көрсетуге тырысады. Орынбор қаласының тарихын жаза отырып, автор П. Столпянский Орынбор өлкесіне келген алғашқы отарлаушылардан бастап, қаладағы болған басты оқиғалар мен патшалық империяның жіберген арнайы шенеуніктері, жекелеген түлғалар өміріне де тоқталады. Еңбектен ХҮПІ-ХІХ ғасырлардан бастап жүргізген империялық саясаттың отарлаушылық бағыттары Орынбор қаласының қалыптасу тарихы мен бірге астасып көрініс табады. Яғни, Орынбор қаласының ірге тасы қаланган күнінен бастап империяның отарлау саясаты орталыгы қызметін атқаргандыгын бүге-шүгесіне дейін ашық көрсетіп береді. Орынбор өлкесінің халқымен Ресейлік шенеуніктер өмірін салыстыра келе, біртіндеп Орыс-Европа мәдениетіне қарай тартылган бетбүрысты шынайы деректермен дәлелдеп, оның болашақтагы алатын орнын анықтап береді [19, 122 б.]. П. Столпянский еңбегіндегі мәліметтер Орынбор шекаралық комиссиясының кеңсе күжаттарынан алынады, әрі Орынбор генерал-губернаторларының жеке іс- қүжаттарында пайдаланады. XIX гасырдың П жартысындагы империялық шенеуніктер А.И. Добросмыслов, Л.П. Мейер, Н.П. Рычков еңбектеріне талдама береді [19, 5 б.]. Ал Орал казагінің отбасынан шыққан Т. Седельников Уфадагы ауыл шаруашылығы училещесін аяқтағаннан кейін 7 жыл жер өлшеуші (землемер), кейін Батыс Қазақстанды зерттеу экспедициясының күрамында 2 жыл қызмет атқарады. Осы өлкедегі қазақ халқымен жақын танысады. Қазақ халқымен араласуы оның публицистикамен шүғылдануына, зерттеу еңбегін жазуына себепкер болады. Басты зерттеу тақырыбы -ж ер және түрмыс мәселесіне арналды. Автор өз еңбегінде 1897-1903 жылдардағы Ф.А. Щербин экспедициясының жүмысын талдады, оның "бос жатқан жерлер" деген қорытындысын қатты сынайды [20, 3 б.]. Еңбекте 1731 жылғы патшайым Анна Иоановнаның қол қойған күжатында империяға "қосылған", "оған бағынышты" деген үғымдардың айтылмайтынын, яғни қазақ жерлерінің өз қожайындарының меншігінде қалатындығын занды түрде көрсетуге тырысады [20, 30 б.]. Сонымен қатар, ешқандай қазақтың дәстүрлі мал шаруашылығына қол сүғуға болмайтынын, өйтпеген жағдайда олардың бүкіл мәдениетін, өмірінің маңызын жоятындығын ескертеді. "Қазір біздер "даланы" казак отарлауының ХҮШ ғасырдың ортасынан басталып-ХІХ ғасырдың соңына дейін қаркынды жүргізілгендігінің, біртіндеп қырғыздардың 10 миллион десятиннен аса күнарлы жерлері тартып алынғандығының куәгері болып отырмыз. Ал өкімет 150 жыл бойы қырғыздарға жүйелі түрде күштеу мен қиянат көрсетіп отырды! " [20, 31 б.]-деп жазады. Еңбек автордың 1904-1905 жылдардағы Орал облысында жер жөніндегі статист қызметінде жүрген кезіндегі өз зерттеуі жэне Орал, Закаспий, Торғай облыстарында 30-дан аса көшпелі рулар өкілдерімен,сонымен катар Орал, Темір уездерінің 7 отырықшы болыстықтары қазақтарымен кездесіп өз ауыздарынан жазып алған мәліметтері негізінде дайындалған. Автор қазақтың түрмысындағы енген өзгерістер, мәдениетінің жаңа арнаға бет бүрғанын патшалық өкіметтің дүрыс жүргізілмеген саясатынан деп санайды. Дегенмен де Т. Седельников қазақ жерін отарлау бағытын қолдаушылар қатарына жатады. Ол жер жеке меншікке беріліп, далалық жер бөлінісі бағдарламасы бойынша өндіріс мақсатында кепілдеме ретінде ғана пайдаланылуы керек және де қазақтың дәстүрлі шаруашылық мәдениеті барынша ескерілуі керек деген мәселе көтереді [20, 113 б.]. Қазақ халқына "Көшпелі қырғыз, қырғыз бақташы, қырғыз еркін дала баласы" [20, 9 б.]-деп баға береді. Орынбор өлкесінің тарихын зерттеуде елеулі роль атқаратын маңызды еңбек В.Витевскийдің монографиясы [21]. Автор Орынбор губернаторы И.Неплюевтің қоғамдық-саяси қызметін жаза отырып жалпы осы өлкедегі қазақ халқының ХҮІИ ғасырдағы саяси тарихы, түрмысы, мәдениеті туралы бірсыпыра қүнды мағлүматтар қалдырады. Монографияда Бірінші Петр заманынан қазақ жерлерін өз отарына айналдыру қажеттігі көзделгенін жасырмайды [21, 133 б.]. Қазақстанның Ресейге қосылуы, оның барысындағы Әбілқайыр ханның саясатын талдайды. Онымен қатар, империялық шенеуніктер "И.К. Кириллов, В.Н. Татищев, А. Тевкелевтердің біріккен әрекеттерінің арқасында Орынбор өлкесі 1737 жылдың басында башқүрт басқыншылығынан аман қалды" [21, 151 б.]-деп жазуы олардың өлкедегі қызметін жоғары бағалағандығын аңғартады. Автордың ХҮІП ғасырдағы Орынбор өлкесі халқын (қазақ, қалмақ, башқүрт) христиандандыру, шоқындыру саясаты, оның барысы туралы ойлары өте қызықты. Әсіресе Казань эпископы II Гавриилдің осы бағыттағы жүргізген қызметін жан-жақты көрсете отырып, қазақ халқымен қарым-қатынасы туралы жазады [21, 445 б.]. В.И. Витевский еңбегінде өлкені отарлаудың ең қолайлы әдісі деп "Ресейдің ішкері аудандарынан орыстың шаруалары мен ең төменгі таптарды" , яғни босқындар мен қашқындар, қылмыскерлерді "қазақ жеріне жер аудару керектігін" [21, 463 б.]- жазады. Кіші жүздегі сүлтан, төрелермен империялық шенеуніктер қарым-қатынасына талдау жасалады. Бірақ бүл жерде басты объект қарапайым қарасүйектің өмірі тысқары қалады. Сонымен катар монографияның өн бойында патшалық өкіметтің отарлаушылық саясаты ашық жарияланады да, жергілікті халық туралы ойы да осыған сай көзқараста жазылады. Соған қарамастан Кіші жэне Орта жүздің саяси, мәдениет тарихын жазуда толыкканды күжаттық әрі маңызды дерек көзі екендігі даусыз. Сол сияқты Кіші жүз казактарының рухани өмірі, ағартушылық саясат туралы сөз болғанда тағыда В. Витевскийдің, В. Яковлев, А. Алекторов[22] еңбектерін сырт қалдыруға болмайды. Өйткені, XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басында зерттеушілер еңбектерінен қазақтың рухани-мәдени өміріне деген қызығушылығын байқаймыз. Қазақ зерттеушілерінен бүл кезенде алғаш қалам таратқан М. Тынышбаев [23] пен Т. Шонанүлы [24], Қ. Кемеңгерүлы [25] болды. М. Тынышпаев өз еңбегінде отарлау саясатын сынай келе: "...Орыс бодандығын қабылдағанынан бері қырғыздардың бір де бір бақытты күні болған емес! [23, 24 б.] "- деп қынжылады. Авторлар Патшалық өкіметтің отарлау саясатын әшкерелей келе қазақ халқына тигізген залалы, түрмысына енген өзгерістерін ашына жазады. Т. Шонанүлы еңбегінде отарланған қазақ жері мәселесін, халықтың отарықшылыкка көшуін және оның тағылымдары, ел тағдыры төңірегінде сөз қозғаса, Қ. Кемеңгерүлының "...саяси жолы-үлтшылдық жолы. Көздеген саяси идеясы-қазақ үлтын "бүзбай, жармай" мәдениетті үлттыққа жеткізу" [25, 33 б.] жолындағы белсенді қызметін жоғары бағалауға болады. Оның Қазақстанның Ресейге қосылуы, онаң әрменгі оқу, діні, жер, ру жайы жазбалары автордың ел жағдайына, ел қамына селқос қарамағандығын аңғартады. "Мәденилеу орыс қандай үлгі берді? " [25, 58 б.] деген сүраққа жауап іздейді. Ақырында "...қазақ мәдениеті Ресеймен қойы қоралас, қоңсы болса да, ілгері басқан жері жоқ. Қайта кері кетті. Бүған себеп: зорлықшыл өмір иелерінің законды перде қылып үстағандығы. ...Одан соңғы 1917 жылға шейін дінге аудару, орыстандыру саясаты тайға таңба басқандай қазақ түрмысының шаруа, рухани, мінез тарауларына үлкен із қалдырды" [25, 59 б]-деген қорытынды жасайды. Қ. Кемеңгерүлының бүл еңбегінен үлтшылдық сарыны басымырақ көрінгеніне қарамастан, қазақ халқының Ресейге қосылғаннан кейінгі тағылымдары туралы шынайы түрғыдан жазылған десек қате болмайды. Өйткені бүл процестің тағылымдарының дәл Қ. Кемеңгерүлы өмір сүрген кезеңінде өз нәтижелерін бергендігін, ал автордың сол заманның куәгері екендігін мойындаймыз. Аталған авторлардың шығармашылық мүралары олардың ой өрістерінің кең екенін және Қазақстанның Ресейге қосылуын "буржуазиялық тарихшыларға" қарағанда басқаша түрғыдан бағалайтынын көрсетті. Бүл еңбектер қазақтарды отарлаудың зақымдары мен зардаптары көзге үрып түрған кезде жазылған. Қазақстанның Ресей империясы қүрамындағы өмірінің тарихнамасы біз көрсетіп отырған Ш кезенде зерттеушілер үшін тарихты жазу аса қиын жағдайларға соқтырды. Патшалық Ресейдің отарлау саясатын мол деректік қормен жан-жақты дәлелдеп беруге талпынған әрі осы бағытта зор еңбек атқарған ғалым Санжар Аспендияров. С. Аспендияров өзіне дейінгі Ресейлік авторларды "буржуазия ғалымдары [26, 4 б.]" деп атайды. Оның ойынша қазақ сияқты халықтарды тарихи зерттеудің обьекті емес, этнографияның обьектісіне айналдырғанын катты сынайды. Сондықтан ескі буржуазиялық әдебиетте қазақ тарихы - үзақ, желісіз этнографиялық деректер ғана деп көрсетеді [26, 5 б.]. “Қазақ халқын тарихқа кірмейтін жабайы халық деп есептеу-шовинизмнің барып түрған жері. Бірқатарын үлы "күдай" сүйген мәдениетті деп, екіншілерін мәдениетсіз, "тарихқа кірмейтін, күдайдан қарғыс алған" деп, халықтарды екі топқа жіктеу үлтшыл халықтардың отарлық саясатына дәл келеді. Буржуазияшыл ғылым ағып жатқан "ғылыми еңбектер мен әділ ғылымның" беделі мен империялизмнің тонаушылық саясатын дәріптейді" [26, 4 б.] - деп есептейді. Одан әрі "... орыс тарихшылары казак патша өкіметіне "өз ықтиярымен қарады" деген пікірді өте ықыластанып таратады. Олар бүл өтірік өкіметі қазақты қан төкпей тыныштық жолмен бағындырады және қазақ даласына тыныштық орнатып, мәдениетті жоғарылатты деген өтірік пікірді дәлелдемек болады" [26, 6 б] дей отырып, Қазақстанда ашылған шіркеулер мен қалалық мектептер қызметін сынайды. "Патшалық өкіметтің мүндай мектептерінің саны аз, сапасы нашар болды. Оқушыларды христиан діні бағытымен тәрбиелеп, көздеген мақсаты орысқа айналдыру еді"-сол сияқты И. Ильминский жөнінде "... Оның тәртібі, әдісі бойынша , ең алдымен, мектепте ана тілі орыс әліппесімен оқытылды. И. Ильминский халық арасына христиан дінін таратты. Сөйтіп көздеген мақсатын бірсыпыра іске асырды"-деп орыс миссионерлерінің қазақ жеріндегі қызметін ашып көрсетеді [26, 65 б.]. Авторлар өз зерттеулерінде көзқарастарының алуан түрлігіне қарамастан патшалық Ресейдің рухани отарлау саясатын ашық әрі маңызды деректермен көрсете білген. Жэне де рухани отарлау саясатының нәтижелерін обективті түрде жеткізе біледі. Қазақстанның Патшалық Ресей империясы қүрамында болған кезеңі, оның ішінде империяның рухани-мәдени отарлау саясаты әлі жан-жақты қыры-сыры мол дүние. Сондықтан, бүл мәселе төңірегінде зерттеу жүмыстары, көлемді деректік монографиялар жарыққа көптеп шығарылып, тарихи зерттеушілер өз деңгейінде ғылыми мазмұнға қаныққан, төл тарихымызға деген жанашырлықпен, отандық рухта жазылған тың еңбектерімен Қазақстан тарихнамасын толықтыра түседі деген сенім білдіргіміз келеді. Әдебиеттер: 1 Прошлое Казахстана в источниках и материалах. (Под ред. Асфендиярова С.Д., Кунте П.А.), 2-ое издание, - Алматы, Казахстан, 1997, - Сб-к 2. -350 с. 2 Омский военный округ. Военно-географическое и статистическое описание. Подполковник Ген. Штаба Грудзинский. Часть ҮІІІ, - Омск, 1910. 3 Кириллов И.К. Цветущие состояние Всероссийского государства. кн.1-2. (издание М.П.Погодина). - Москва, 1831. 4 Рычков П.И. Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской губернии. Ч 1-2. - Спб, 1762. 2-ое изд.Топография Оренбургской губернии. - Оренбург, 1887. 5 Георги И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов, также их житейских обрядов, вер, обыкновений, жилиш, одежд и прочих достопамятностей. - Спб, ч I-IV.1776-1799. 6 Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российской империй. - Спб,1773. 7 Фальк П. Полное собрание ученых путешествий по России. Спб.,1894.;Фальк И. Описание всех национальностей Россий. Алматы, Ғылым, 1999, -136 стр. 8 Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. - Спб 1832. Под общей редакций акад.М. Козыбаева, - Алматы, “Санат",1996,- 656 с. 9 Бларамберг И.Ф. Военно-статистическое обозрение земли киргиз- кайсаков Внутренней (Букеевской) и Зауральской (Малой) Орды Оренбургского ведомства//Военно-статистическое обозрение Российской империи. - Санкт- Петербург, 1848. Т-14, ч-3. 10 Вельяминов-Зернов В.В. Исторические известия о Киргиз-Кайсаках и отношениях России со Среднгю Азию со времени кончины Абулхаир хана (1748 1765 г . г ) // Оренбургские губернские ведомости, 1853, № 4, -201с. 11 Крафт И.И. "Қазақ арасында күлдыктты жоғалту турасында"-//Дала уалаятының газеті, 1900, №3,4,5,6; Алекторов А.Е. Әртүрлі хабар. Орал қаласының тарихы, экономикасы туралы деректер берілген. Түркістан уалаятының газеті, 1879, №13, 20 маусым; Көпеев Юсіпбай. Баянауылдан (қазақ арасындағы оқу-ағарту мәселесі сөз етілген) - Дала уалаятының газеті, 1889, №32, 22 қыркүйек. 12 Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. 4-том, - Алматы, 1985. 13 Казанцев И. Описание киргиз-кайсак. - СПб,Типография Товарищества “Общественная польза", 1867,-231 с. 14 Мейер Л. Киргизская степъ Оренбургского ведомства // Материалы для географий и статистики России. - СПб, 1865, т10, - 288 с. 15 Усов Ф. Статистическое описание Сибирского казачьего войска. - Санкт-Петербург, 1879. 16 Черемшанский В.М. Описание Оренбургской губернии в хозяйственном, статистическом, этнографическом и промышленном отношений. - Уфа, 1859, -465 с. 17 Артеньев А. Несколько заметок о киргизской степи Оренбургского відомства // Журнал Министерства внутренных дел. Б.М.,ч-38,кнХ,отд Ш. 1858. 18 Абаза К.К. Завоевание Туркестана (разсказы изъ военной историй, очерки природы, быта и нравовъ туземцевъ- въ общедоступномъ изложеній ) - Санкт-ПетербургтипографияМ.М. Стасюлевича, 1902,-310 б. 19 Столпянский П.Н. Из прошлого Оренбургского края. Оренбург, издательство "Оренбургскойгазеты", 1906. -290 с. 20 Седельников Т.И. Борьба за землю в киргизской степи. - СПб, Издание С.Дароватовкого и А.Чарушникова.1907.-125с. 2-ое изд. Под.руков.Т.Волкова. - Алма-Ата, 1991. 21 Витевский В.Н. И.И.Неплюев и Оренбургский край в прежнгм его составе до 1758 года. Т-1, вып.-1,2,3. Казань, Типо-литография В.М.Ключникова,1889г.:соныкі Неплюев и Оренбургский край... Т-ІИ, - Казань, Типо-литография В.М.Ключникова, 1897. 22 Витевский В.Н. "Н.И.Ильминский". Казань, 1892; Яковлев В.А. Из истории церковной жизни Туркестана. - Москва, 1902.; Алекторов А.Е. "Что нужно обручению инородцев" - Астраханский листок, 1892, №207; соныкі:"Задачи русской школы в инородческой орде". - Московские вести, 1895, №261.;бүлда соныкі:"Исламизм и киргизы". - Московская ведомость. 1897, №30.; соныкі:"Наши газеты о деятельности православной миссии на русском Востоке" Народ, 1897, №237. 23 Тынышбаев М. История казахского народа. - Алма-Ата, Қазақ университеті, 1993, -224 б. 24 Шонанүлы Т. Жер тагдыры - ел тагдыры. - Алматы: Санат,1995, - 224 б. 25 Кемеңгерүлы Қ. Тандамалы (Тарихи түлгалар сериясы). - Алматы: Қазақстан, 1996.- 296 б. 26 Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері (оку күралы). - Алматы: «Санат», 1994.- 120 б. Байбулсинова А.С. Проблемы исследования духовно-колониальной политики царской России в ХҮПІ-ХІХ в в Казахстане В статье рассматривается колониально-культурная политика царской России в ХҮІІІ- XIX вв. Автор раскрывает различные аспекты духовной экспансии царской России, которые получили освещение в различных исследованиях Российской историграфии XIX века. К лю чевы е слова: царская Россия, культураная колониальная экспанция, II академическая экспедиция, статистические данные, рапорты военных и чиновников, межгосударственные отношения, документы Советского периода, новые подходы, новые исследования. Baibulsinova A.S. The problem s of researching spiritual and colonial policy of tsarist Russia in ХҮПІ-ХІХ century in K azakhstan The article consieders colonial character of Cultural Policy of tsarist Russia in XYIII-XIX centuries. The author reveals different aspects of spiritual expansion of tsarist Russia , which recieves lighting in variety studies of Russian historyography of XIX century. Key words: tsarist Russia, author reveals different aspects, expansion of tsarist Russia, variety studies, historyography of XIX century. ӘОЖ: 94(574) Ш.Ә. Айдарова - т.ғ.к., М.Өтемісов атындағы БҚМУ. Ә.М. Әндіжанов - 3 курс студенті, М.Өтемісов атындағы БҚМУ. E-mail: adilet.andizhanov@mail.ru К Е Н ЕС А РЫ Қ А С Ы М ¥Л Ы К Ө Т Е РІЛ ІС ІХ А Қ Ы Н Д А Ғ Ы ДЕРЕКТЕР КӨ ЗІ Аннотация: Бүл мақалада Кенесары Қасымұлының жеке тұлғалық қасиеттері және көтерілістің тарихи маңызы ғылыми деректер негізінде баяндалады. Түйін сөз: қазақтар наразылығы, Кенесары бастаған ұлт-азаттық күрес, 1822, 1824 жылдардағы Сібір жэне Орынбор қазақтары туралы жарғылар, Кенесарының хатгары т.б. Қазақ даласын Ресей отарына айналдыру мәселесі 18 ғасырдың екінші жартысынан басталды. Қазақтарды Ресей протекторатына алу туралы жоспарлары әскери бекіністер салдырумен ұласты. Еділ-Жайық бойындағы мал жайылатын жерлердің тарылып, әскери бекіністерге айналуы, кіші жүз қазақтарының наразылықтарын тудырды. Патша үкіметі көшпенді мал шаруашылығымен айналысып отырған халықтың дала зандарын түбегейлі өзгертумен ғана қоймай, сол далаға өз зандарын орната бастады. Елді билеудің бүкілресейлік жүйесінің енгізілуі, қазақ ауылдарының жиі тонаушылықка үшырауы, шүрайлы жерлердің патша өкіметі тарапынан тартып алынуы, өктемдіктің күшеюі, қазақтың намысына тиіп қорлауы қазақ халқының бас көтерілулеріне әкеп соқтырды. Қазақтың тарихында осындай өшпес із қалдырған наразылықтардың бірі - Кенесары бастаған ауқымды көтеріліс. Оған дейінгі Кіші жүздегі Сырымның, Еділ-Жайықтағы Исатай мен Махамбеттің көтерілістері сияқты патша үкіметінің үлттық жэне отарлау саясатына қарсы бағытталған наразылықтар кейінгі тарихшылар мен өскелең үрпаққа отан қорғаудағы ерлікті сипаттайтын күнды деректерге жатады. Патша үкіметінің бейбіт елге кысымшылық жасап, зорлық-зомбылық көрсетуі, өз елінің азаттығы үшін күрескен ержүрек үлдарын тарих сахнасына шығарды. Жалпы, Кенесары Қасымүлы тарих сахнасына Қазақстанның 1822, 1824 жылдардағы Сібір жэне Орынбор қазақтары туралы жарғылардың қабылданғанына қарамастан саяси оқшаулығын сақтауды жалғастырған аудандарының тәуелсіздігіне патша әскерлерінің жаппай аттаныстары салдарынан қатер төнген жағдайда Абылай ханның ісін жалғастырушы ретінде келді. Сондықтан да көтеріліс жасаған сүлтанның басты мақсаты Абылай хан кезіндегі Қазақстанның аумақтық шектерінің түтастығын қалпына келтіру, дуандарды тарату, Ресей күрамына әлі кірмеген жерлердің толық түтастығын сақтап қалу болды. Тарихи деректер Кенесары хан казак жерінің түтастығын сақтауда патша үкіметімен бейбіт жолмен, келіссөздермен талас мәселелерді шешкісі келгенмен, патша әкімшілігі тарапынан шынайы дипломатиялық қатынастарға жауап болмағандығын айғақтайды. Керісінше қазақ даласының ойрандалуын Орынбор шекаралық бастығы Генске жазған хатында казак отрядтарының 1825, 1827, 1830, 1832 және 1836 жылдары,1837 жылы 2 рет, 1838 жылы 4 рет, 1840 жылы 3 рет тонап, қырып кеткендігін хабарлаған.Оның бір бауыры мен әйелі түтқынға алыныпты. Кенесарының ашу-ызасын тудырған оқиға 1838 жылы 1 Николай патшаға жіберген Кенесарының сенімді уәкілдері Тобылды Тоқтин, Көшімбай Қазанғапов, Тайтоқа Дененовтың үсталып қамауға алынуы. Бүл уәкілдерді Кенесары 1 Николай патшаға наразы хат тапсыру үшін арнайы,Батыс -Сібір генерал губернаторы князь Горчаковқа аттандырған болатын. Хат мәтіні былай: «Екі иеліктегі халықтың тыныш өмір сүруін қалайтынымды сізге хабарлауды күрмет деп есептеймін, ал Сіз бүл күнде мені қол астыңыздағы халықты өзіне қаратып алуда деп күдіктенесіз,менің айтарым,кайта Сіз біздің атамыз Абылайға тиісті жерлерде округтік дуандар қүрып, қырғыздардан баж салығын аласыз, олай болса, сіздер бізді қыспақта үстап отырсыздар, ал біз бүған наразымыз және сіздердің қол астыңызда салық төлеп өмір сүру бізге мүмкін емес; мысалы, Ресейді басқа бір ел басқарса қалай болар еді - міне, сондықтан бізді де түсініңіздер: мен, әрине, өзімнің жағыма Баянауыл, Қарқаралы, Ақмоладағы өзімнің халқымды алдым, бірақ енді өз халқымды түгелдей өз жағыма шығарып алу да ойымда бар, алайда жалпы қырғыз халқының игілігі үшін, қырғыз халқының бүрынғы жағдайда қалуы пайдалы болар еді, онда өз арамызда да және сіздермен де өмір тыныш болар еді.Бірақ казір дуанбасылар өздері ел аралағанда қазақтардың ең жақсы сәйгүліктерін мініске алуда,ал оларды иесіне қайтарғаны үшін тіленіп, ат мініп, шапан киеді, казактар болса күніне үш қойдан жеп, қырғыздың жақсы нәрсесін көрсе, сыпырып кетеді.Ол туралы дуанбасыларға талай айтылды, бірақ одан еш нәтиже шығар емес. Патша ағзамның заңы бойынша біздің адамдарды өлтіруге, тонауға тыйым салынғанымен, ол орындалмай отыр, себебі жақында ғана Төрткүл болысында Азнабай мырзаның бір әйелін, екі келінін, қызын және тағы бір әйелін тартып алып кетті, қазір олардың қайда екені белгісіз. Сізбен бір уақытта достық қатынаста болуды тілей отырып, жоғары мәртебелі, Сізден мынаны сүраймын: 1) Ақтау бекінісін жойыңыз. 2) Ақмола дуанын да жойыңыз. 3) Қырдағы басқа да мекемелерді түгел жойыңыз. 4) Түтқында отырған біздің адамдарды және сүлтан Қоңырға жіберілген екі қырғызды да босатыңыз. Осының бәріне мына өзім жіберіп отырған адамдар арқылы жауап алатын болуымды қарастырғайсыз - дей келе, Кенесары талаптары орындалмайтын жағдайда, онда өзінің патша өкімет орындарына қарсы шығатынын және аталған округтердің ғана емес, сонымен Қазақ жерінің басқа аймақтарындағы казақтарды да біріктіріп бас көтеретіндігін ашық хабарлайды. Алайда хат патшаға жетпей Омбыға барар жолда Аға сүлтан Көшенов қолға түсіріп, Кенесары уәкілдерін қарауылмен Омбыға айдады. Кейін оларға Сібірге жер аудару жөнінде үкім шықты. Ресей патшасына жолдаған тағы бір хатында қазақ халқын терең түсінуді, өзге елдің еркіндігіне қол сүқпауды өтінген болатын. Хат мазмүны мынадай: «Менің марқүм атам Абылайдың иелігіне кіретін өңірде сіздің адамдарыңыз сегіз дуан (округ) ашқанына катты қынжыламын. Барша қазақ халқына қысымды тоқтату және бірыңгай тыныш өмірді қалпына келтіру үшін, үлы патша өмірімізге қол сүқпауыңызды, сегіз дуанды және даламызда салган басқа да қоныстарыңызды жоюды өзіңізден өтінуді бақыт санаймын.» делінген. Кенесарының патша өкімет орындарына жазган хаттарында және қазақтың әртүрлі руларына арнаган үндеулерінде Абылай есімі жиі аталатын көреміз. Кенесары «атасы Абылайга тиісті жерлер үшін» күресетіндігін және «атасының жолымен жүретіндігін» ашық және бүкпесіз жариялады. Өзінің үндеулерінде ол «Абылай түсында қазақтар еркін және бейбіт өмір сүргендігін» еске салып отырады. Хаттардың сарыны бірыңгай, ягни патша саясатының озбырлықтарын әшкерелеп айтып отырады. Хаттардың бірінде: «Ата-бабаларымыз мүра еткен Есіл, Нүра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқайың, Обаган, Тобыл, Қүсмүрын, Оқият, Оралга дейінгі Тоқзақ бізден тартып алынып, бекіністер салып қана қоймай халыққа зәбір көрсетуде. Бүл тек біздің болашагымыз үшін гана емес, бүгінгі өмір сүруімізге де қауіпті» -деп аталып, патшага жолданган. Кенесары жауларымен дипломатиялық қарым-қатынастарды реттеп отыруға тырысып бақты. Мысалы, ол өз жақтастарына «Ресей барлық мемлекеттерден ірі және орыс патшасы барлық патшалардан үлкен» десе, тагы бір хатында орыс патшасын ол «ага» деп, ал Абылай мен Уәли хандарды «патшаның інілері» деп атайды. Кенесары патша үкіметімен өзінің дипломатиялық келіссөздерінде атасы Абылайдың түсындағы қатынасты қалпына келтіруді талап етумен болды. Кенесары Ресейдің қоргаушылыгы астында болуга келісім бере отырып, қазақтардың саяси тәуелсіздігін және жерінің түтастыгын сақтауды талап етті. Қашанда қан төгістен гөрі бейбіт келісімді дүрыс деп тапқан данагөй халықтың бүл өтініші де жауапсыз қалды. Кенесары әкесі Қасымның орыстың әскери бекіністерін салуға бірден-бір қарсы шыққан қазақ үлдарының бірі екендігіне талай куә болды.Ол жөнінде Кенесары былай дейді: «Мен атам -Абылай Сібірде дүниеге келіпті,ол Аягөз және Қарқаралы округтерінде көшіп-қонып жүргенінде Сібір отрядтары қыр соңынан қалмай тынышсыз өмір кешті. Өз әкем Қасым мен агам Саржанды да Көкшетау округі мен Есіл өзенінің бойын қоныс етіп жүргенінде Сібір отрядтары үздіксіз куғындап отырып еді .Кенесары саяси санасының қалыптасуына осы отбасы кешкен отарлық езгі мен Саржан Қасымовтың өлтірілуі түрткі болды. Орыстың отаршылдық саясаты Кенесарыны тыныш жатқызбады, ал өз жер иеліктерінен патшаның салық жинаттарып отырғаны Абылайханнан өз жері болып есептелген Кенесарыны одан сайын қамшылап, атқа қондырды. Кенесары екпіні бүкіл қазақ даласын үйыстырды. Кенесарының тегеурінен қорыққан патша үкіметі камкорсып,жарылқаған сыңай танытып, «Қазақ жерінен қалаган жеріңізді алып өмір сүруіңізге кеңшілік беріледі» - дегенге Кенесары «бүлар маган өз жерімді өзіме сыйламақшы ма - деп ашуланған. Намыс оты мен патшаның сайқы мазақ саясаты Кенесарыны одан сайын жігерлендіріп отаршылдық езгіге қарсы көтерілістің бүрк ете қалуына әкелді. Кенесары Қасымүлы көтерілісінің басты ерекшелігі Қазақстанның барлық аумагын қамтуы еді. Үш жүзді қамтыган көтеріліске қатысушылар саны 20мыңнан асып түсті.Қазақ хандыгы қайта күрылып, хандық билік қалпына келтірілді. Кенесары өзіне дейінгі болтан көтерілістерді сараптай келе, ауызбірлік, үйымшылдықтың үлкен нәтиже беретіндігіне көз жеткізді. Сондықтан ол көтерілісті үйымдасқан мақсатты түрде жүргізді. Қазақ мемлекеттілігін қайта құра отырып, Кенесары Қасымүлы қазақ қоғамының ықпалды сұлтандарын, билерін, батырларын өзіне тартты. Мемлекеттік басқару аппаратын құра отырып, басқару жүйесін қалыптастырды. Мемлекет басында хан жанында кеңесші ұйым -хан кеңесі жүмыс істеді. Оның күрамына батырлар, билер,туыстары кірді. Мемлекеттік сыртқы, ішкі саясат, сот, елшілік, қаржы, әскер мәселесі жеке мүлікті мемлекет қарамағына алу мәселелері қаралды. Мемлекеттік қазынаны толтыру үшін салық жүйесі енгізілді.Орта Азия хандарымен Ресейдің лауазымды тұлғаларымен дипломатиялық қатынастар реттеліп отырды. Әсіресе, ел ішінде тартыс -талас алауыздыққа қарсы табанды күрес жүргізді. Әсіресе, әскери тәртіптің қатаң болуын қадағалады.Барлық әскери жорық жоспарлары әскери кеңесте талқыланып отырды. Кенесары көтерілісінен бас тартқан адамдардың мүлкі тәркіленді. Әскер ісі түрақты, жүйелі түрде атқарылды.Сатқындарды өлім жазасына кесіп, тәртіп бүзғандарға шік, яғни кінәлінің басына қанжармен, не қылышпен жарақат салынатын болған. Кенесарының көтерілісі мынадай мақсатта жүргізілді: 1.Ресейге кірмеген аймақтардың тәуелсіздігін сақтау; 2.Кек алу; 3.Диуандарды (округтерді) жою; 4.Абылайхан түсындагы қазақ жерінің түтастыгын сақтауүшін, хандық кеңес қүру; Осындай үйымдастыру қабілеті ерекше түлганы үстау үшін патша үкіметі «Георгиев күміс медалі», «Қүрметті» деген атақтарды тагайындады. Ал көтерілісті басуга қатысқандарга аямай сый-сияпат көрсетілетіндігін айтты [1, 126-6]. Патша шенеуніктері «Бодандық зандарынан туындайтын шарттарды ерікті түрде қабылдау және адал орындау қажеттігіне Кенесарының көзін жеткізу-біздің шешуімізге данышпандықпен үсынылган міндет осындай» - деп патшаның Кенесарыны үстау жөніндегі шешімін жарамсақтықпен қолдап отырган.Көтерілісті басу үшін жарияланган марапаттаулар орыс казактарының белсенділігін арттырды. Кенесары қозгалысын басуда Орынбор және Сібір казактары жаппай қатысты десе де болады, оның басты себебі белгілі еді, патша тарапынан артықшылықтар мен олжага ие болу. Ново-Илецк шебін қүруда патша өкіметі кіші жүздің табын мен тама руларынан 600 мың десятина жерін тартып алады. Оган казак шаруаларын қоныстандырып, 1832 жылы казак әскеріне 15 шақырымдай алқап бөлінеді. 1835 жылы патша үкіметі жаңа шеп қүру мақсатында, Ор қорганынан Звериноголовская станицасына дейін 550 шақырымдай жерді алады. Қазақтың жагалбайлы, қыпшақ, арғын руларының 1 млн.десятинадан астам жерін, Үй мен Тобыл өзендерінің ортасындағы жазгы жайылымга ыңгайлы Жабық қарағай орманын басып алады. Сөйтіп 12 мың қазақ түтінін Торғай мен Ырғыз далаларына ығысуына мәжбүр етеді. Қазақтар жайылымдық жерлерден айырылған соң, казактардан бір мая шөпті 70-80 сомға сатып алғанымен түрмай,станицадан көш өткізгені үшін 60708 сом ақшаны тағы да төлеген. Жаңа шепке Императорская, Наследницкая, Константиновская, Николаевская жэне Михайловская сияқты станицалары орнығады, әрбір 10-15 шақырым қашықтық сайын күзет қойды. Үкіметтің 1839 жылғы 21 сәуірдегі шешімі бойынша әр казакка 30 десятин жерден үлес жер беріліп отырылды және 17 жасқа толған эр казак баласына жер алу күкығы беріліп, заттай, ақшалай борышкерліктерден босатып, тек әскери шепке қатысып, дала күзетін қамтамасыз етуді міндеттеді. Оынборлық казак әскерлері император 1 Николайдың 1840 жылы 12 желтоқсандағы ережесіне сәйкес барлық материалдық, тұрмыстық жағдайлары толық қамтамасыз етілген [2,106-107 бб]. Орынбор казак әскері Сібірден Оралға дейінгі 7.8 млн десятин жерді ала отырып, 870 адамнан, 10 атты полктен, 6жаяу батальонная, 12 зеңбірекпен қамтылған, 774 адамнан құралған 3 атты артиллериясы болды. Дэл осындай артықшылықтармен, Император 1 Александрдың тұсындағы жарлығымен қамтамасыз етілген Сібір казактары патша үкіметінің саясатына қүлдық етеді. Сібір әскері Ертістен Алтайға дейінгі 5миллион десятин жерді алып жатады. Әрбір казакка бөлінген жер көлемі 1846 жылға дейін 30 десятина жерге дейін жетіп, казактар жерді сол жердің қазақтарына жалға беріп төлем алу күкығына ие болады. Қазақ шаруалары жан-жақты кысымшылық пен бей- берекетсіз алым салықтар төлеуге мәжбүр болады. 1824 жылы «Сібір қырғыздары туралы Жарғы» қабылданғаннан кейін, әскери шептегі казактардың саны 30мыңға дейін жетті. Сібір казактары қазақ ауылдарына жөн-жосықсыз озбырлықтар көрсетіп,тыныш жатқан ауылдарды тонап, малдарын күшпен тартып алып зәбір көрсетеді. Патша өкіметіне жауап ретінде Кенесары соғыс қимыл әрекеттерін жүргізді. 1837 жыл Ақтау және Ақмола бекіністері аралығында Кенесары әскери старшина Симоновтың әскерін талқандайды. 1838 жылы әскери старшина Карбышевтің шабуылында Кенесары Ақмола бекінісін алды. 1842 жылы Кенесарының үйіне баса көктеп кірген есауыл Сотников әскерімен батырдың әйелін түтқындап, өздерімен 10 адамды және мыңғырған малдарын айдап кетеді. Артынша Сібір отряды Ақсақал төбеде қаннен қаперсіз көшіп-қонып жүрген ауылдарын ойрандайды. Жүзге таяу адамды шауып өлтіріп, 1000 түйе, 3000 жылқы, 10000 қойды және 25 адамды түтқын етіп айдап алып кетеді. Бүл оқиғаКенесарыныңСібірөкіметорындарына қарсы бас көтеруін туғызды.. 1843 жылы Кенесарының басын әкелуге әскери старшина Лебедев басқарған әскерді жібереді. 300-дей орынборлық казактардан түратын әскерімен Лебедев 10 - шілде күні Орск бекінісінен шығып, Ырғыз өзені бойында Кенесарымен келісімге келеді. Тамыз айында Кенесарыға қарсы Қалмақ бекінісінен полковник Бизяновтың 1800 казактан күрылған 4 зеңбірегі бар отряды шығады. Орск бекінісінен полковник Дуниковский, сүлтандар Баймұқамед Айшуақов, Ахмет және Арсылан Жантөриндердің әскери күшіне иек арта Мүғалжар тауына карай бет алады. Қыркүйек айында кескілескен шайқас болады, алайда патша әскері Кенесарыны жеңе алмайды. 1844 жыл ¥лытау және Арғанаты тауларына 2-Сібір казактары полкының күрамынан келгендер орналасады. Патша үкіметі Кеңесарыны 3 жақтан шабуыл жасау арқылы алмақшы болып, жоспар күрады. Мамыр айында Орск бекінісінен 500 казак әскерімен старшина Лебедев, ¥лытау бекінісіне 250 казак жэне 2 зеңбірегі бар есаул Лебедев, казак әскерімен сотник Фалилевтің отряды Сарысу өзеніне шығады. Қазақ даласын жақсы білетін, әскери айласы мол старшина Лебедевтің уәкілдік күкығын дүрыс пайдаланбау себепті Орынборға шақыртылады. 3- Орынбор казактары полкінің командирі Дуниковскийдің тәжірибесіздігін пайдаланған Кенесары казак әскерлерін қырып салады. Осылай көтерілісшілер Константиновская, Михайловская, Рымникская, Полтавская және Наследницкая станицаларға жорық жасайды. Кенесары осы жорықтан кейін Мүғалжар тауына келіп бекінеді, ал патшаның жіберген Жемчужников басқарған жазалаушы әскері нәтижесіз кері қайтады. 1845 жылы Кенесарыны жеңе алмаған патша үкіметі далалыққа бекіністер салуға көшеді. Ырғыз өзені бойына, Жар-мола тоғайлы сай-салаға Орал бекінісі, Торғайда Бесқопа сайына жақын жерде Орынбор бекінісі салынады. Күзге қарай Кенесары ¥ л ы жүз жеріне бет алады. 1846 жылы маусым айында есауыл Ньюхалов 250 сібір казактарын, 80 жаяу әскері және 2 зеңбірегімен Іле өзеніне қарай бастайды. Кенесары әскерінен жеңіліс тауып, кері шегінеді. Патша үкіметінің әскерлері техникалық жақсы қаруланып, саны мен сапасы жағынан қанша жақсы болса да Кенесарыға соққы бере алмады [3]. Әрі қарай Кенесары қимылдарын сараласақ, екі үшты болжамдар айтылады, тарихшы Е.Бекмаханов зерттеуінде, орыс қүжаттарында Кенесары өзі бекінген қамалды тастап, Шуға өтуін мал жайылымының аздығымен көрсетсе, Мәшһүр Жүсіп: Өрдегі Үйсін, Найман тырп ете алмай орысқа бағынып қалған. Сол себепті Кенесары Шу бойына ығысты. ¥ л ы жүз жерінде есауыл Ньюхалов әскеріне Бөлен, Сүйік, Әли сүлтандардың жасақтары келіп қосылып, шабуыл жасауға қатысқан болатын. Шу өзені бойына орныққан Кенесары 20000 адамдық әскер жасақтап, Қоқанға қарсы күресті жалғастырады. Сөйтіп, 1846 жылы Мерке қамалын жаулап азат етеді. Кенесары қырғыз манаптарына елші жіберіп, Қоқанға қарсы бірігіп күресуге шақырады. Бірақ биліктен айырылып қалудан қорыққан Орман, Жантай манаптар бүл үсынысты қабылдамайды, өздерінің тумаластарын қазақ ауылдарын тонауға үгіттейді. Екі елдің арасын араздастыру үшін патша жарамсақтары Ресеймен бірігіп,қырғыздардың манаптарына хат жазады. Ол жөнінде Тарихшы Бекмахановтың еңбегінде былай делінген: «Кенесарыға бағынбандар, көзін жоюға тырысындар! Кенесары сендерге де, патша үкіметіне де дүшпан. Біздің патша үкіметі сендерге күш көмек береді Кенесарының көзін жоюға. Қолға түсірсендер шен-шекпен де береді.» делінген. Бүл хатты жазғандар Бүғы руынан Борамбай Баймүратүлы, Ажыбай Сералыұлы, Сарбағыс руынан Орман Ниязбекүлы, Солты руынан Жанқараш Есқожаүлы. Бүл хатты алған қырғыздар күшейген. 1846 жылы Піспектің төңірегінде Кеңесары мен қырғыздар арасында жойқын соғыс болып, қырғыздар жеңіліс тапқан. Осыдан кейін қырғыз бен қазақ арасында бітім болған, алайда уақытша бітім қырғыздар тарапынан бүзылды. Саурық батырды өлтіріп, 700 жылқысын алып кетеді. Кенесары манаптардың сатқындығына жауап ретінде жорыққа шығады [ 4,332-33366]. 1847 жылы Кенесары 10000 сарбазымен қырғыз елінің солтүстігіне басып кіреді. Алатау мен Кекіліктің арасы зор майдан болған. Қырғыздың қалың қолы Кекілік даласына шыққанда, ат қүйрығына шөп байлап жер дүниенің шаңын шығарған, өздерінің аз қол екендігін байқатпас үшін «Не тегіс өлеміз, не Кенесарыны жоқ қыламыз десті.» ¥ л ы жүздегі дулат тайпаларымен талас- тартыстағы жерлерді өздеріңе береміз - деп уәделесіп, тек Кенесары жағына болыспауын өтінді. Дулаттың атақты Сыпатай биі мен Рүстем төре қырғыздармен келісті. Кенесары мыңдай сарбазымен, 500 мылтығымен Кекіліктің Сеңгір деген жерінде қамауға алынған. Таудан аққан бүлақтың көзін бітеп, сусыз адамды да, атты да болдыртқан [5,846]. Кенесары көтерілісінің жеңіліске үшырауының басты себептерінің бірі - қазақ ішіндегі сатқындық әрекетттер. Бүған дәлел үлы жүздің сүлтандары патша өкіметіне берілгендігі, Кенесарыға қарсы бірігіп күресуге дайын екендігін жазба түрде мәлімдеді. Онда: »Біздің мекенімізге келген Кенесары мен оның жақтастарына халық тыныштығын бүзушы ретінде қарап, оны өзіміздің дүшпанымыз деп есептейміз және Кенесарының да, оның жақтастарының да біздің мекенімізде болмауы үшін онымен ешқандай мәмлеге келмейміз. Егер де қазір немесе бізден алыстап кеткеннің өзінде, оның Орта орданың, әсіресе жақын мандағы округтердің қырғыздарына қарсы қимылы туралы ести қалсақ немесе байқасақ, онда бүлікшінің аюандық қастандығын болдырмау үшін өздеріңізге дереу хабарлауға уәде береміз» делінген [6,326 6]. Кенесары бастаған үлт азаттық көтерілістің келер үрпаққа берер тағылымы көп, әсіресе «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді» деген халық даналығы, ел ауызбірлігінің қаншалықты маңызды екендігін үғындырады. Кенесары қайталанбас түлға және өз дәуірінің үлы қайраткерлері шоғырында лайықты орын алады. Ол жөніндегі деректер осыны айғақтайды. Патша өкіметінің ресми күжаттарында Абылайханның балалары былайша сипатталады: «Барлық бас көтерушілердің басшылығына Қасым Абылайхановтың әулеті келді, олар байлығы жағынан, туыстық байланыстары жөнінен және өзінің іскерлігімен қырғыздарға ерекше ықпалы бар және өзінің шығу тегі Абылайханнан болуы себепті бүкіл Орта жүзді билеуге занды қүқығымыз бар деп есептейді. Мысалы, Орынбор шекара комиссияның төрағасы Ладыженский Қасым туралы былай деп жазған «ол пайда табуды ғана ойлаған, тонау мен өмір сүретін жай қарақшыдан жоғары түр. Ол қырда ат ойнақтатып шыға келіп, ал үкімет тарапынан сәл ғана сес көрсетілсе, із-түзсіз көзден тасаланатын жан емес. Ол мүндай ғайыптан пайда болатындардан шығу тегі жағынан да, алдына қойған мақсаты жағынан да және қабілеті жағынан да жоғары түрады, сондықтан оны елемеуге болмайды [7,2136]. Тарихшы Смирнов Кенесары туралы: «Иығында полковниктік белгі эполеттары бар барқыт бешпенті бойына жарасқан, соңынан ту үстаушылары ерген Кенесары ылғиөзтобының алдында күйғытыпбаражататын ». И.Н.Середа «Кенесары өз жасақтарының ықыласына лайық билеуші бола білді, -оның жасақтарының рухының жоғарылығына еуропалық әскердің қайсысының болсын қолбасшысы қызғана қарайтын еді... Кенесары өзінің шабуылдары кезінде бейне бір жолындағының бәрін тып-типыл ететін дала дауылы сияқты күйғыта жөнелетін, алдынан қандай кедергі кездессе де тоқтамайтын. Қайта керісінше, қандай да бір кедергі болмасын оның қайтпас қайсар жігерін жани түсетіндей, өзінің ойлаған мақсатына жету жолына кездескен барлық тосқауылдар, мүның топан суындай арындаған куатының алдында күйреп бітпейінше оған тоқтау жоқ. Кенесарының бойындағы осы касиетттерін біздің көшпелілер жоғары бағалайтын және оның серіктері өз қолбасшысынашексіз беріліп, шын жүректеріменоны қатты қастерлейтін». Л.Мейер « Ол шексіз ержүрек еді» Сүлтан Ахмет Жантөрин: «Оған жан-тәнімен берілген жақтастарының бәрі де оны керемет батыл және асқан ақылды хандардың бірі - деп қана атайды. В.А.Потто былай жазды: «Экспедицияның бүлай сәтсіз аяқталуы, әлбетте қырғыздардың біздің айбынымызға деген соңғы сенімін жоғалтты, сонымен қатар, сол оқиғалардың қазіргі тарихшыларының бірі «қырғыз Шамилі» деп атаған өздерінің жеңілмейтін ханына қырғыздардың әрі сескене, әрі күрметтей қараушылығын туғызды». Кенесарыны Ресейден шыккан «Голос» баспасөзінде былайша сипаттайды: «Абылайханның тікелей үрпағы, оның немересі Кенесары өзінің ерекше ерлігімен аты шыққан батыр және қазақтар арасында ерекше беделді адам болатын. Ол ақырында Үлкен Орданың және тіпті орыстар билігіндегі Орта және Кіші ордалардың кейбір руларының ханы атанып, орасан зор билікке ие болды. Қазіргі Түркістан облысынан Ташкентке дейінгі аралықты толық дерлік, Семей облысының жартысынан астамын, Кіші орданың бір бөлігін және Сібір Мекемесі Ішкі ордасы казақтарының тең жартысын өзіне бағындырды және солардың толық билеушісі болды». М.Красовскийдің пікірінше, ол « ақылы жөнінен атасынан (Абылайдан) кем түскенімен, одан да, әкесінен де (Қасым төре) мінезінің өрлігімен асып кетіп, бүкіл далаға әйгілі болды» Б.Салтабаев өзінің очеркінде былайша сипаттайды: «Кене хан арықша келген орта бойлы, жуан мойынды еді. Оның жүзі қара торы,тартымды,көздері жалтылдаган бүркіттікіндей қызыл және танауы делдиіңкірегенеді». Кенесарының тамаша қолбасшы екендігін патшаның генералдары да мойындап отырды.Бүл жөнінде патша генерал-майоры «осы бір атақты қарсы жасалган іс-әрекет мынаны тагы дәлелдеді:мүндай істе сыпайылық та, жүмсақтық та,қаталдық та көмектеспейді, айлалы да төзімді көшпендіні кең далада кууда патша әскерлері дәрменсіздік көрсетуде, сондықтан қоныстардың ара-арасынан және оларды айналдыра түрақты бекіністер салу гана әйтеуір бір нәтижебере алады». Бүл көтерілісті басу «Ресей үшінбіраз күшті қажет етті», тек патшаның айлалы әрекеттері мен Жетісу өлкесіне әскери шептер салу арқылыорыс бекіністі мекендерінкөбейту гана,патшаүкіметіне тиімді болды». Патша үкіметі қазақтың ру арасындагы мал, жер жайылымдарына байланысты жагдайларды өте тиімді пайдаланды, тіпті осы айласын қыргыз бен қазақ қарым-қатынастарын бүзуда да өте тиімді пайдаланды. Ал өз тәжірибесінде де Кенесары қандай бір мақсатқа қол жеткізуде,дұшпанның келісімді бүза алатындығына көз жеткізген болатын. Ол бір хатында « Өткен 1839 жылы Орынборда түрган генерал- әскери губернатор мен генерал Гене бізге патша ағзам Императордың мейірімі мол манифесін жариялап, біздің жаңсақ басқан істерімізді кешіргенін хабарлаган еді. Мүндай қадірлі адамның сөзіне сенгендіктен біз мылтық ату мен қылыш жүмсау дегенді тоқтатып ¥ л ы Мәртебелінің иелігіндегі кең далада тыныш өмір кешкенбіз... Ал биыл наурыздың 21-де, өзіміз аңға шығып кеткенде, Омбы облысынан шыққан Сотников басқарған отряд ауылдарымыздың біразын шауып, бірнеше адамды окка үшырып және сүлтанның зайыбы Күнімжанды алып кеткен... Бүл оқиғаданкейін мен: кайырымдылықтытекбір Алладанғана күту керек, ал орыс бастықтардан ешбір жақсылык күтуге болмайды деген корытындыга келдім». Патшадан марапаттаулар аламыз деген, шен-шекпенге, атақ даңкка күмар Батыс-Сібір генерал губернаторы Горчаков сияқтылар алдау, арбау сияқты жымысқы әрекеттерге оңай баратындыгына Кенесарының өзінің де көзі жетті. Кеңестік жүйені басқарган Сталин патша үкіметінің күйтырқы саясатын былайша әшкереледі: «Патша үкіметі соңына таман жаңа жауыздық ойлап тапты. Ол халық арасына дүшпандық сеуіп, халықтың әртүрлі топтарын, бүтін бір үлттардыбір-біріне айдап салды [8, 325-6]. Шын мәнінде, Кенесары Қасымүлы сияқты дарынды қолбасшыны қолга түсіру патша өкіметіне қиынга соқты, ал тарихи деректер табигатынан бауырмал халықты, «кыргыз-қазак» сияқты бір-біріне айдап салу арқылы багындырганын дәйектейді. Бүл өскелең үрпаққа үлттың ауыз бірлігінің саясатта да, ел тарихында да маңызды роль атқаргандыгын сабақ етеді, ал Кенесарының жеке дара түлгалық қасиеттері мол тагылым болады. Әдебиеттер: 1. Кан Г.В., Шаяхметов Н.У. Қазақстан тарихы. А.,Кітап, 2007. -126 б. 2.Стариков Ф. Историко-статическиий очерк Оренбургского казачьего войска. -Оренбург,1891. с.106-107 3. Әбдіров М. «Кенесары көтерілісі жэне қазақтар баскыншылыгы»//Қазак тарихы, 1993, №2. 4. Бекмаханов Е. Қазақстан X IX ғасырдың 20-40 жылдарында.- А,Санат,1994. -332-333 бб. 5. Сонда,84 б. 6. Сонда,326 б. 7. Сонда,213 б. 8. Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына үлттық көзқарас- Алматы., Қазақ университеті, 2004. - 2836. 9. Берденова К.Ә. Қазақстан тарихы. А.,Кітап, 2007. 10. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) 3 том. - А, Атамүра, 2010. - 344 б. А йдарова Ш.А., А ндиж ановА .М И сточник данны х о восстании К енесары К асы мулы. В этой статье обсуждается историческая важность восстания на основе фактов и внедрение в науку данных о восхвалении личных качеств Кенесары Касымулы. Ключевые слова: Восстание Кенесары Касымулы, письма, уставы 1822 и 1824 года и др. A idarova Sh.A. Andizhanov A.M. Source of inform ation about Kenesary Kasymuli Strike. This article is about analyzing historical importance of the national fight for freedom based on facts, which ruled Kenesary Kasymuli and introducing into science the facts about praising Kenesary's personal qualities. Key words: analyzing historical, national fight, Kenesary Kasymuli, praising Kenesary's personal qualities. УДК: 911.372(574)«1989/2009»-09 Имаш ев Э.Ж., Ресей Федерациясының география ғылымдарының кандидаты, М.Өтемісов атындағы БҚМУ ғылым және коммерцияландыру департаментінің директоры жүктеу/скачать 10,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|