П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ИНТОНАЦИЯ
С өйлем нің сөйлем болып құралуындағы инто- нац ияны ң м аңы зы зор, оны сойлем түзудегі тұрақты грам м атикалы қ құралдардың бірі деп есептейді. Сөйлемді түзуде, ажыратуда басқа да жалпы грамматикалық құралдардың бар екенін (мыса- лы, сұрау есімдігі, сөйлемдегі сөздердің орны, шылау сөздер т.б.), бірақ олардың барлық тілде біркелкі тұрақты еместігін де ескеру керек. И нтонацияны ң екінші - жеке ком муника- тивтік типтерді ажырату функциясы - сейлемнің актуальды мүшеленуіне қатысады. И нтонация- ның бұл ф унциясы бір сөйлемнің ғана құра- мында қаралады. Мысалы: Ерке балалар//ж үм ы ска шыдамсыз деген сейлем Ерке балалар қандай болады? деген сұраққа жауап беріп тұр. Ал Ж үмыска шыдам- сы з//ерке балалар деген сөйлем Ж ұм ы сқа ш ы- дамсыз кім? деген сұраққа жауап береді. Бұл сойлемдердегі екі синтагманың біріншісі - белгілі инф орм ацияға ие тема да, екіншісі - енді білуге тиіс жаңа информацияны білдіруші рема болады. Реманың құрамындағы сұраққа тура жауап беретін соз акценттеліп, мол интенсивтілік және ұзақтылықпен ерекшеленеді. Сөйлеудің ак- туальды мүшеленуінде создердің орын тәртібі мен интонациясы зор рол атқарады. И нтонацияны ң үшінші ф ункциясы на маз- м ұ н н ы ң ер екш ел іктер ін аж ы ратуы ж атады . Сойлемнің жалпы коммуникативтік м ағы насы - на интонация арқылы басқа үстеме мағына, яғни қосы м ш а м ағы на берілуі мүмкін. Олар мазмұ- н ы н а қ а р а й , с а н а м а л а у и н т о н а ц и я с ы , қарсылықты интонациясы, біріктіру, жалғастыру интонациясы, қыстырма соз, сойлем интонация- сы болып болінеді. Мысалы: А б а й ,// Б ір ж а н,// Ербол,//Әйгерімдер тысқа шығып//оларды аттан- дырды. Сол сәт т е,//неге екенін ка й д а м ,//М ен- деш есіме түсті. Біз сырпща ш ы ғайы к,//бірак үзап кетпейік. И н т о н а ц и я н ы ң т о р т ін ш і ф у н к ц и я с ы мәтіндегі сойлемдерді бір-бірінен ажыратып, олардың жігін белгілейді. И нтонацияны ң бұл қызметінің маңызы қазіргі замандағы оркендеген радио мен теледидардан сөйлеушілердің сөйлем түрлерін дұрыс м әнерлеп, олардың жіктерін ажыратып, создерін аны қ айтуында мәні зор. Интонация ғана сойлемді синтагмаларға бөліп, оның ішіндегі создерді мағынасына қарай әрбір сойлем мүшелерінің айналасына топтастырады. Сойлемдегі пауза арқылы бір болек топтасатын сөздердің қай синтагмаға жататындығын, яғн и ол сөйлемді аяқтайтын соңғы синтагма ма, әлде олай емес пе - осы ны ң бәрін тек интонация арқылы ғана білуге болады. Мысалы: Жаңа оқу ж ылында//70 мыңнан аса мектеп т үлект ері// бастауыш және орта кэсіптік білім беру орын- дарында//бюджеттік негізде//оқуларын ж алға- стыра алады.//Жаңа заманға сай//мамандық алу үш ін//оқу орындарына//қүжаттар қабы лдау// аяқталып келеді. Интонацияның бесінші функциясы, әр түрлі - эм оц и яларды ай қы н д ау болы п табылады. Сөйлемнің коммуникативтік мағынасымен бірге эмоциялы қ-экспрессивтік түрлерін анықтайды. Бұл функция адамдардың түрлі ой-сезімін, оның құбылуын, өзгеруін білдіреді. Кейде сойлемнің реңкі ғана озгеріп қойм ай, оны ң негізгі м ағы - насы да озгеріп кетуі әбден мүмкін. Мысалы, Мен сізді жақсы білемін деген сойлем эр түрлі м ағы наға ие болуы мүмкін. Бұл сойлем жағым- ды, котеріңкі эуенмен, қуаныш сезімді интона- циямен айтылса, ол дұрыс ж ай-күйді білдіреді де, ал ж ағымсыз, томен, созылыңқы интонаци- ямен ерекшеленсе, ол кекесін, жағымсыз мағы- наға ие болады. С ондай-ақ, интонация сойлеп тұрған адамның хал-ахуалы мен оның айтылып тұрған ойға, ж ағдай ға қалай қарайтынын да білдіреді. Мысалы, сойлеушінің айтылған ойды, ж ағд ай ды қ о л д а й ты н -қ о л д ам а й ты н ы , о ған қ у а н ы ш - р е н іш п е н , не м ы с қ ы л с е з ім м е н қарайты ны и н тон ац и я арқы лы анықталады. И н то н ац и я н ы ң бұл ролі тілдегі м одальды қ категориясымен шектесіп жатыр. Өзара тығыз байланысты болып келетін ин- тонацияның функцияларын ешқашан бір-бірінен ажыратып, болек қарауға болмайды. Сойлеушінің алдына қойған мақсаттарына қарай, сойлемдегі и н то н а ц и я ф у н к ц и я с ы н ы ң қолданы луы да түрленіп тұрады. Ол кейде жай хабарлы комму- никативті мағынаны білдірсе, кейде хабарға үсте- ме эмоциональды мағынаны, ал кейде фактылар туралы айтылған ойлардың мағы налы қ ақиқат- ты ғы ны ң бір-бірімен сэйкестігін, тағы да басқа сезімге, түйсікке байланысты ф акторлары н ай- қ ы н д а п тұ р а д ы . С о н ы м е н , и н т о н а ц и я н ы с о й л е м д е р д ің т ү р л е р ін т ү з у д е о л а р д ы ң си н та гм ал а р ы н а ж ы р аты п , соз тізб ектерін синтаксистік қы зметі мен м азмұнына қарай топтастырып түсінікті ететін, түйіндеп айтқан- да, сойлем дерді адам ^ о ғ а м ы н ы ң қаты н ас құралына айналдырып, адамдардың бір-бірімен түсінісуін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі деп санауға болады. |