П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ
М ысалы: абы р-абы рж ы = , ал-алж ы = , жы л- ж ы лж ы = , м ы -м ы ж ы = , рен -рен ж і= , уыл-уыл- ж ы = , ы бы л-ы бы лж ы = т.б. Ө зінің етістік тудырушы қы зметіне қарай бұл тұлға -сы /-сі, -ш ы /-ш і ж ұрнақтары м ен бір мәндес, сонор дауыссыздарға аяқталған түбірлер- ге ж алғанаты н варианты. Негізгі беретін м ағы насы - қим ы лды ң со- зы лы ңқы лы ғы , үздіксіз қозғалыс. -жи: бақ-бақж и=, кір-кіржи=, қон-қонж и=, қ ы л -қ ы л ж и = , қы р -қ ы р ж и = , ты р-ты рж и = , ыр- ыржи т.б. Бұл қосымш алы етістіктер көбіне еліктеуіш сөздерден жасалған. Олардың түбір морфемасы- ның ежелгілігі, өлі түбірлерге айналуы да, мүмкін; содан болар. - қ а //- к е //- ғ а //- г е . Бұл м одель де қазіргі тілім ізд е ө н ім сіз қосымш алар қатарына жатады. Осы қосымшалы етістіктердің бәрі синхрондық тұрғьщан түбір боп саналады. Ал диахрондық зерттеудің нәтижесін- де ан ы қталған түбір м орфемасы ны ң м ағы насы қазіргі тілде түсініксіз. М ысалы: б ай -б ай қа= , б ұ л -б ұ л ға = , б ү р -б ү р ке= , б ы л -б ы л ғ а= , ж ай- ж айқа= , ж ал-ж алға=, ж ас-ж асқа=, жор-жорге=, ж ы р -ж ы р ға = , қ а р -қ а р ғ а = , қ о р -қ о р ғ а = , құр- қ ұ р ғ а = , м ез-м езге= , н ұ с-н ұ сқа= , сам -сам ға= , сүй-сүйке=, тал-талға=, тар-тарқа=, тол-толға=, тір-тірке= , үй-үйке=, ш ай-ш айқа= , ш ы р-ш ы р- қа= , ы р-ы рға= . Қ азақ тілінде осы модель арқылы етістіктен ж асалған көптеген есімдер де бар. М ысалы:қол- колка, өп-өпке, кап-капка (қазіргі қазақ тіліндегі өкпе, какпа сөзі тід дамуы барысындағы метате- за құбылысының нәтижесі), бәй-бэйге, жор-жор- ға. Ұ йғы р т\я\нщдүй-үйка, күл-күлкә. Бұлардың тілдің даму барысында етістік мәні ж оғалған синкретикалық парлардың сыңары бо- луы да мүмкін. Рамстедт -ға қосымшасын “нағы з” етістіктің м ағы насы н беретін тұлға деп қарайды . Осы тұлғалы етістіктердің бәрінің сабақтас етістік бо- луы осы п ік ір д і а й қ ы н д а й тү с е тін се к іл д і. Л .С. Левитская да -/ся/-л:есөзтудырушы моделін есімнен жасалған сабақты етістіктердің көрсеткіші деп қарап, сонор дыбыстардан кейін -а/%а бо- лып өзгеріске ұшыраған деп жорамалдайды. Оған мынадай фактілерді келтіреді: Ьиіа - ’м еш ать’ / түркм ., ЬиІ]а - махать рукой /н о ға й /, іга - ‘качать’ /түркм ./, іца - ‘шевелить’, /қ ы р ғ ./. Осы пікірді Б.М .Ю нусалиев те қостап, қазіргі бурят-монғол тілдерінен фактілер келтіреді. Бұл тілдерде салт етістіктерге -а тұлғасы ж алғанады да, сабақты етістіктерге -ға түрі жалғанады. Мысалы: һун-га - сайлау, һун-а - сайлану; сун-у - тартылу, сун-га - тарту. М ұның қалдықтары кейбір түркі тілде- рінде де сақталған. Мысалы, қырғыз, қазақтідде- ріндегі тара-тарка=, коры-корға=, тай-тайка=, ш ай-шайка=, т.б. Бірақ бұл варианттардың ма- ғы налы қ ерекшеліктері жоқ. Кейде бір варианты бір тілде, екіншісі басқа тілде сақталып қалады. М ысалы, қазақ, қы рғы з тілдерінде: тал= (талып қалу), алтай тілінде - талға=. Немесе, қазақ, ал- тай т.б. тілдеріндегі еле= етістігі қы рғы з тілінде - елге=түрінде қолданылады. Сол сияқты қазақ тіліндегі оян=, оят= им- перативтерін ескі өзбек тіліндегі ой-ған=, ой-ғат= варианттарымен салыстыруға болады. Севортян -га/-гы аффиксін -а мен -ы көрсет- кішімен байланы стырып оны ң неғұрлым ф оне- тикасын көне қалпы болуы мүмкін десе, -а және -га көрсеткіштерінің ж алғасты ғы на К.Фой және Г.Рамстедт арнайы түрде коңіл аударған, екеуін біртұтас форманың тарихи баспалдақтары ретінде алып қараған. В .В .Р ад лов - к а / - к е ж ұ р н а ғ ы н ы ң тү р к і тілдерінің ш ы ғы с топтарында XI ғ. дейін онімді болғаны н корсетеді. П .М .М елиоранский де оны енімсіз қосымшалар қатарына қосады. - к а й /- к е й : а ң -а ң қ а й = , е ң -е ң к е й = , қ а ң - қаңқай=, шал-ш алқай=, ұл-ұлғай=, қай-қайқай= қал-қалқай=, қас-қасқай=, қи= қи қай = , мар-мар- қа й = , то ң -то ң қ ай = т.б. Осы қатардағы етістік- тердің құрам ы ндағы қосы м ш а морфемалар им- перативтік м ағы на емес, етістік тудырушылық қызмет атқарып тұр. М азмұны ж ағы нан - ай/-ей етістік тудырушы моделіне ж ақы н бұл ж ұрнақты соның бір түрі деп қарастыруға болады. -кар//-кер\ ай-айқар=, аң-аңғар=, ат-атқар=, жет-жеткер=, құт-құтқар=, үл-үлгер=, ес-ескер=, ком-комкер=, оз-озгер=, төң-тоңкер=, ұй-ұйғар= т.б. Бұл -а р /-е р моделіне ұқсас соз тудырушы тұлғадеп қарастырылады. - к и / / - к и : д о ң -д о ң к и = , қ а л -қ а л қ и = , қас- қасқи=, қи-қиқи= , кей-кейки=, маң-маңқи=, өң- оң к и = , таң -таң қ и = , тең -тең ки = , ты ң -ты ң қи = , ш оң -ш оң қи = т.б. Бұл ж ұрнақ негізінен еліктеуіш түбірлерге жалғаны п, бір нәрсеге ұқсату мәнін береді. -кы//-кі: аң-аңқы = , бал-балқы=, бүр-бүркі=, б ы л -б ы л қ ы = , б үр -б ү ркі= , зы р -зы р қ ы = , кер- кергі=, кол-көлкі=, кіл-кілкі=, қар-қарғы =, қал- |