П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ
көрсетеді. Бірақ галымдардың бәрі бірдей СГС құрылымды түбірдің соңғы дауыссыз дыбысын қосалқы деп есептемейді. Атап айтқанда, кел-кст, жаз-жай, жой-жоқ т.б. осы сияқты түбірлерде соң- ғы дыбысты жалпы мағынаны жіктей түсетін ішкі флексияның корсеткіші грамматикалық емес, лек- сикаіандырушы қызмет атқарушы тұлға, модифи- кашіялық корсеткіш т.б. түрінде сипаттапады. Осыған орай Г.И .Рам стедт, В.А .Котвич, А .Зайончковский, Б.М .Ю нусалиев, Ә.Т.Қайда- ров т.б. зерттеушілер Н .А .Баскаковты ң түркі тілдеріндегі байы рғы түбірдің негізгі түрі деп санайтын СГС түрін тарихи туынды тұлға деп қарайды. Ж оғары да көрсетілгендей, С ГС -ты ң құрамынан ажыратылатын түбір морфема қүры- лымы қарапайым болғанымен, дыбыстардың жай тіркесі емес, олар ерте кезеңде белгілібір лекси- калық м ағы наға ие болған, бірақ семантикалық, дыбыстық, морфологиялық озгерістер нәтижесін- де түрленіп, этимологиясы көмескіленген көне де тарихи категория. Осыған сәйкес олардың кобі қазірде жорамал элемент, немесе “өлі түбір” ре- тінде танылады. Тек қана түркі тілдерінде ғана емес, басқа да коптеген тілдерде бұйрық рай тұлғасы ндағы етістіктер негізінен бөлінбейтін түбірлер болып саналады. Сонды қтан да бұрыннан келе жатқан дәстүр бойы нш а бұйры қ райдың 2-ші ж ақ, же- кеше формасы етістіктің негізі боп есептеледі. Бірақ қазақ тілінде бұйры қ рай категория- сын тудыратын модельдер сонымен қатар мына- дай да мағыналар береді: әрекет-қимылдың қар- қы н ды лы ғы , жиілігі, ұзақты ғы , қайталануы, үздіксіздігі, ортақты ғы , коптігі, өзара қарым- қатынасы, үлкейту-кішірейткіш мағыналары т.б. М ұның барлы ғы етістікке ға н а тә н мағыналар. С ө н д ы қтан бұл етістіктерд ің құ р ам ы н д ағы жұрнақтар көп ж ағдайда тарихи тұрғы дан сөз тудырушы қызмет атқарады. Сөзжасамдықтұлға- лар ретінде өны тек қана мөрфемапы қ талдау арқылы диахрөнды қ тұрғы дан ғана аны қтауға бөлады. Оны нақты түрде қазақ тіліндегі етістік- тердің императив тұлғасы ндағы 35 мөдель бөй- ынша кәрсетуге бөлады. 2.6.1 Тарихи туынды етістіктердін созтудырушы модельдері -а-, -е-: ай < айа= ; бал<бала=; бөк<бөге=, бөл<бөле, ел<еле= , бұл <бұла=, ұз-ұза= , жар- ж ара=, тап-тапа= , тақ -тақ а= , тар=тара, төн- төна=, күз-күзе= , өр-өра= , өт-өта= , түз-түзе=, түл-түле= т.б. Т үркөлөгиялы қ әдебиетте -а /-е қөсымшасы етістік жасауда ең бір ежелгі, өнімсіз фөрма ретінде қаралады. Ол, негізінен іс-әре- кеттің, прөцестің атауын, нәтижесін, өрнын, ба- ғытын, құралын білдіретін есімдерден етістік ту- і ы зы п , е тіс тік тің қ а р қ ы н ы м ен ж и іл ігін ің көрсеткіші ретінде қөлдыналады. Қазақ тілінде бұл - онімсіз аф ф икс. Ол арқылы ж асалған 69 тарихи туынды түбірдің 60-ы “өлі” түбір мен өсы а ф ф и к с т е н т ұ р а д ы . Бұл о сы ф о р м а н ы ң өнімсіздігін ғана емес, өткендегі белсенділігін де көрсететін дерек. Түркітануда бұл жұрнақтың статусы жөнінде біркелкі көзқарас жоқ. М ысалы, Севортян, Ле- витская -а /-е ж эне -л а /-л е корсеткіш терінің та- рихи тұрғы дан сабақтасты ғы н корсетсе, Г.Рам- стедт, Н.А.Баскаков, Л.Харитөнөвт.б. -а /- е тұлға- сын -л а /-л е тұлғасы нан дам ы ған деп қарайды. Түркітануда -а/-е а ф ф и к с ін -д:<з,/-А:сформасымен салыстырып қарайтын да пікір бар. Я ғн и , Э.Се- вортянны ң пікірінш е гуттуралды қосымш алар ежелгі ф онетикалы қ күйді керсетеді: ан-ған; ай- ғай; ы-қы;/ / -ғы, а-қаі.Ъ. Ал Көтвич -а /-е жұрна- ғын элі бітпеген іс-әрекетті білдіретін д - көмекші етістігімен байланы стырса, Д .М .Н асилөв өны белгілі бір есімдер класын етістіктер класына ауыс- ты р а ты н , я ғ н и “ е т іс т ік ” белгін і көр сететін көрсегкіш деп қарайды. Бірақ, -д/-еаф ф и ксін ің генезисі туралы мәсе- лені аш ы қ қатды ры п, өны ң ежелгілігін бэрі де мөйындайды. Түркі тілдерінің ең ежелгі жазбала- ры енисей ескерткіш терін зерттеген И.А.Батма- нөв, З.В .Бабуш кин, Г.Ф.Арагачи де енисеикада қөлданылып, өны күні бүгінге дейін жеткен үш аффикстің бірі ретінде -а/-е жұрнағын көрсетеді. -ай/-ей: қақ-қақай=, қоқ-қоқай=, тыр-тырай=, шоқ-шоқай=, құт-құтай=, сақ-сақай=, сер-серей=, сор-сорай=, сіл-сілей= т.б. Біздің өйы м ы зш а, -ай /-ей ж ұрнағы н эбден пассивтенген деп қарауға бөлмайды. Бұл қөсым- шалы түбірлердің тарихи туынды бөлуына эсер еткен қөсымш а мөрфема емес, түбірдің қазіргі тілімізде семантикасыны ң күңгірттенуі. Қөсым- ша мөрфемасыз дербестігін жөйып, жеке сөз бөлу қабілетінен айыры лған бұл түбір мөрфемаларды іш кі р е к ө н с тр у к ц и я ар қы л ы түбірлес басқа сөздердің құрамынан да тауып, теөриялық тұрғы- дан жөрамал түріндегі өртақ түбірін табуға бөла- ды. Мысалы: *сақ<сақай. Сақ түбірі - қазақ тілінің өзінде қөлданыла- ты н саудеген дербес сөздің ф өнетикалы қ вари- анты. Қ ы пш ақ тілдеріне тән -у мен өғы з, қар- |