П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ш7?/л-тәрізді
етіс формалары жасалып тұрса, СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ СА.ТТАСЫ 233 одан әлдеқайда көне Тұрфан өлкесінен табылған манихей мазмұнды ұйғыр ескерткіштері тілінде =// - негізінде пайда болған =ііаг- тұлғасы қол- дан ы лған. О сы ған қарап,м/?7 -ж э н е ит ер= е ті- стіктерінін бірінен бірі дамуын сонау ерте за- м анны ң өзінде-ақ басталған тарихи құбылыс екенін байқауға болады. Сол сияқты қазақ тіліндегі жылжы= жылы, ж ылға, ж ы лы с= т.б. сөздердің құрам ы нда кез- десіп, жалпы ортақ м ағы насы түсінікті болға- нымен жеке қолданыла алмайтын *жыл түбірі хакас тілінде -чыл [ХРС] якут тілінде сыыл [ЯРС] жеке қолданылып жүрген негізгі түбір сөздер. Я ғн и , “өлі түбір” деген ұғы м , “тарихи ту- ынды” деген атауларда салыстырмалы түрде шарт- ты лы қ бар. О сы ған орай жалпы түркі тілдері бойынш а бұл тәрізді тарихи туынды түбірлердің құрам ы ндағы “олі” түбірлердің саны мен сапа- сы біркелкі болмауы заңды. Өлі түбір мәселесінің мәнін осыдан жарты ғасыр бұрын (1936ж.) қазақтілі тарихи грамма- ти касы ны ң негізін салушы проф. Қ .Ж ұбанов мектеп мұғалімі Ж анғазы Ж олаевқа ж азған ха- тында нақты түсіндіріп берген. Ол 1958 ж. “ Қазақ тілі мен әдебиеті” журналыны ң 2-ші нөмірінде ж арияланған: “ ...Өлі қосымш а, өлі түбір V кла- сқа ауыр соғаты н сияқты ” , - депсіз. Сенбеймін. М еңінше, V класқа түбір мен қосымшаны оқыт- пасаң бала тұрып, ұят, оян деген сөздердің түбірі қайсысы деп сұраса, не дейсің? Үят тұтас түбір д есең , ұ ял б олғанда, /я-ны ң орнын л - , оян бол- ғанда -т келіп я-ны ң орнын қалай алды демей ме? Сонда, ұят-тып түбірі өлі ұя; т- есім жасау- шы ( киіт , кұры-т сияқты ) өлі қосымш а; оят- тың түбірі - олі оя; мұндағы -т кара-т деген- дегі сияқты өзгелік етістің тірі қосы м ш асы деп іиыныңды айтқан оңай емес пе?” . Бұл пікірдің түркітану саласы ны ң кейінгі жетістіктеріне бастау болған Ж .Д ени, В.В.Рад- ловтардың түбір құрылымына қатысты пікірле- рімен ұштасып жатқанын байқау қиын емес. Шын мәнінде, “түбір” ұғымына статикалық сипат тэн болғаны мен, түбірдің одан арғы даму барысын көрсететін аясы - сөзжасамның негізгі арқауы ретінде ол динамикалық категорияға ай- налады. Түбірлердің синхрондық тұрғыдан семанти- касы ны ң сақталып қалуы көп ж ағдайда созжа- самдық модельдер арқылы туған деривациялы қ м ағы н ам ен ты ғы з байланы сты . С о н д ы қ тан түбірдің табиғаты н тануды одан әрі жетілдіру жұмысы м орф ем алы қ талдау негізінде және сөзжасамдық модельдер жүйесінің қызметімен сәйкес қарастырылады. С ебебі, тіл ім ізд е с и н х р о н д ы қ тұ р ғы д ан түбірлік қызметгегі сөздердің диахрондық тұрғы- дан созжасаммен тығыз байланысты екенін дәлел- дейтін тілдік деректер жетерлік. М ысалы, қазақ тілінде озінің конелігімен козге түсетін -т - мо- делі бойынша көптеген екі буынды етістік жасал- ғ ан. Басқа модельдерге қарағанда мұны көне деу- ге себеп - оны ң етістік жасауға негіз болған түбірлердің көпш ілігіне әбден “байланы п” , оны “өлі” түбірге айналды ры п жіберуінде. М ысалы: *ай<айт, *ар<арт~, *бөр < борт-, *жор<жорт~, * к а й < к а й т -, * к е р < к е р т - т .б . О с ы н д а ғ ы түбірлердің бэрі де қазақ тілі үшін өлі элементке айналған. Ж эне барлы қ грамматикада да сөлай деп есептелінеді. Бірақ жоғарыда келтірілген мы- салдардағыдай бұлардың өлі түбірге айналуы тек қазақтілінің ғана немесе сөл сияқты кейбір түркі тілдерінің ғана басы ндағы жағдай бөлуы ықти- мал. Олай дейтін себебім із: өсы түбірлердің кәпш ілігі-ақ, атап айтқанда, *ай~, *жор~, *қай-, *кер- т.б. жазба ескерткіш тері мен кейбір жеке түркі тілдерінде жеке-дара қөлданылып келе жат- қандығы. Мэселен, қазақтілш ілерінің бөлшекте- уге келмейтін, біртұтас түбір деп жүрген айт- сөзі ж өғары дағы модель бойы нш а диахрондық тұрғы дан ай- ж эне -т - тұлғасы нан тұратын ту- ынды түбір екендігі түркітануш ылар тарапынан әлдеқаш ан дәлелденген. Атап айтқанда, ол түбір XI ғасырдың белгілі ескерткіші “ Құдатғу-білікте”: “ говоригь, рассказывать, разъяснять, толковать” мағынасында жиі қолданылғаны мэлім. Осы сияқты құрамынан “өлі” түбірлерді ар- шып алуға болатын тарихи туынды түбірлердің табиғаты н, немесе орыс тід біліміндегі “байлау- л ы ” түбірлердің ( “связанны е кор н и ”, яғн и жал- ғанған қосымшалардан тыс қолданылмайтын, со- нымен әбден “байланған”) құрылымын анықтау- да түбір морфемадан гөрі қөсымш а мөрфеманың көмегі ерекше екендігі байқалады. Тілдің даму барысында қөсымш аның түбірден ажыратуға кел- мейтіндей кірігіп, жаңа қөсымшаның сөның үстіне жалғануын В.В.Радлөв гиперагглю тинация деп атаса, өны өрыс тіл білімінде Винокур Г.О. бай- лаулы түбірлер( негіздер) деп, Н.А.Баскаков сөзжа- самның “тұрып қалған тұлғалары ” (“застывшие фөрмы слөвөобразования”) деп атаған. Осы бағы ттағы тарихи грамматика ілімінің қол жеткен табыстары негізінде.жт;= жан=, жал= текгес қазіргі тіліміздегі түбір сөздердің де құра- мын жіктеуге бөлатынын Б.М.Ю нусалиев те атап |