П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 . 1 . Ж Ұ Р Н А Қ Т Ы З А Т Е С І М Д Е Р



Pdf көрінісі
бет371/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   367   368   369   370   371   372   373   374   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

3 . 1 . Ж Ұ Р Н А Қ Т Ы З А Т Е С І М Д Е Р
Қазақ тілінде есім негізді зат атаулары, етістік 
негізді зат атаулары сияқты, жұрнақ арқылы ода- 
ғайдан озге созтаптары ны ң бәрінен жасалады. 
Бұл ретте өздерінің созжасамдық әлуеті (потен- 
циясы) жағынан, басқа есім тектілерге қараған- 
да, әсіресе зат атауларына ж алғанаты н ж ұрнақ- 
тар өте өнімді де және бары нш а әртарап болып 
келеді. Айтып отырғанымыз: негіз сөздердің де, 
сондай-ақ жұрнақтардың да сөзжасамдық қаты- 
насқа түсу, яғн и дериватгық дәрежесінің жалпы 
әркелкі болатыны.
-лық//-лік, -дық//дік, -тық//-тік. 
Созжасам- 
ды қ бұл ф ормант түрік тілдерінің жалпы қай- 
қайсы сы нда да ең өнімді ж ұрн ақ саналады. 
Ғалымдар оны түрліше этимологиялайды: біреу- 
лер 
іл
етістігінен, ал көп зерттеушілер “лық толы” 
дегендегі ль//ссозінен ш ығарады. Созжасамдық
бұл ф орм ант әсіресе туа түбір зат атауларына 
кобірек ж алғанады . Ал бұл туа түбір атаулар 
се-
м ант икалы к ж акт анәр
тарап болып келеді. Со- 
ған байланысты олардан жасал ған туынды зат атау- 
ларының мағыналары да түрлі-түрлі.
Тіліміздегі туа түбір зат атауларына 
- л ы к //
лік, -ды к//-дік,-т ы к//-т ікф орм ат ъ\
жалғану ар- 
қылы ж асалған туынды түбір зат атауларының 
бірқыдыруын 
этномэдени лексикаға катысты
сездер құрайды. Ондай туынды зат атауларына 
актык <
а қ + ты қ , 
айттык
< айт+ты қ, 
ерулік

еру+ лік, 
базарлык
< б азар + л ы қ, 
көрім дік <
корім+дік, осылар іспеттес озге де біраз салттық 
терминдерді ж атқы зуға болады. Дэл осы құры - 
лымда қалы птасқан туынды зат атауларының 
ендігі бір үлкен 
семант икалык
/лобь/халқымыз- 
дың байырғы затгық мәдениетімен, өзіндік тұрмыс 
жағдайымен байланысты. Олар, мысалы мына си- 
яқтылар: 
карыктык <
қары қ+ ты қ (халықтық ме- 
дицинада қан қысымы жоғары адамның басынан 
қан соратын ескілікті құрал), 
каламдык <
қалам- 
+ ды қ (уықтың ж оғары ұшы сұғы латы н ш аны - 
рақ тесіктері), 
бауырлык <
бауы р+ лы қ (дәртені 
көтеріп байлайтын бауыр айыл), 
желдік<
жел+дік, 
терлік <
тер+ л ік (терлігі майдай ерімей), 
октык
<
о қ+ ты қ: А яғы на салғаны О қты ғы таза күдер- 
ді (фольклор), 
асмалдык <
асмал+ды қ (әшекейлі 
түйе жабуы, түйе кежімі), 
түндік <
тү н + д ік
(=түңлік < түң+ лік), 
туырлык <
туыр (< тоор)+ - 
лы қ, 
еттік <
ет+тік, 
отындык <
отын+дық, 
жіптік
<
ж іп+ тік, 
істік <
іс+тік т.б.
Ж оғарыда келтірілген 
ж іптік
туынды зат ата- 
уын зергерлікпен, жалпы қолонер кәсібімен ай- 
наласытан шеберлер ж ағы болмаса, бүгінде көп 
адамдар, әсіресе кейінгі буын өкілдері біле бер- 
мейді. 
Түрмандарға какт алған күміс өрнектердін
су сызыктарына сары жез, кызыл мыс жіптіктер
де пайдаланылады
(Қасиманов). Тіліміздегі белгілі 
жіптіктей туынды
сын атауы осы 
жіптік
туын- 
ды зат атауынан жасалған.
Туа түбір зат атауларынан сөзжасамдық осы 
формант арқылы жасалған туынды зат атаулары- 
ның түрлі тағам және осімдік түрлерімен, сон- 
дай-ақ жәндік, жануарлармен байланысты д а
м а-
ғыналык
топтары бар: 
корыктык <
қо ры қ+ ты қ, 
еңлік <
ең+ лік, 
кымыздык <
қы м ы з+ ды қ, 
уыз-
дык <
уыз+дық, 
инелік <
ине+лік, 
жандык <
ж ан+ ды қ, тағы осы сияқтылар.
Қ азақстанны ң жалпы бар айм ағы нда емес, 
кейбір өңірінде ғана айтылатын соңғы
жандык
туынды зат атауы мен тіліміздегі белгілі 
жәндік
есімі - озара ортақ эпонимді дериваттар. Екеуінің




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   367   368   369   370   371   372   373   374   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет