П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 290
СӨЗЖАСАМ систік ж ыныстардың (породалардың) морфодо- гиялы қ ж ы ны старға айналуы ” сияқты ескілік- тер “ қ о л ғ а б ы с т ы қ ” етеді. Мәселе бұл жерде бір- біріне “сауле-ж ар ы ғы н ” түсіретін, сөйтіп бір- бірінің “іш ін ” аш уға, құры лы мы н аны қтауға жәрдемдесетін түрлі сөз ф орм алары ны ң біраз ж ағдайда тілдің өз бойы нан табылаты ны, я ғн и тілді тілдің өзі арқы лы тану мүмкіндігі туралы болып отыр. Ш ы ны нда да, әр ұрпақ қай заман- да да тілдің бұл “оз ішілік” әлемін, не бір жұмбақ қы р-сы ры н сол немесе туыс өзге бір тілдер де- регі арқы лы таниды ж әне өз дәуірінің ментали- теті тұрғы сы нан таразылайды. Сөйтіп, бұл айт- қандарымыз да тілдің бір тұтас жүйе екендігінің, ал бұл ж үйенің қаш анда және қатаң түрде тек өз “тәртібіне” (“своему порядку”) бағынатындығы- ның тағы бір айғақ-дерегі болып табылады. С ө зж асам д ы қ бұл - л ы к //- л ік , -д ы к //-д ік , -т ы к//-т ік ф орманты ны ң қолданымдық та, се- мантикалық та аясы өте кең. Ол үнемі тек белгілі бір зат атауларымен, ұғы м ы нақтылы түбірлер- мен ғана емес, м ағы насы дерексіз, жалпылама мәнді сөздермен де осылай сөзж асам ды қ қаты - насқа жиі түседі. Бірер мысал: Ж оқтықтың бар- лы қ қ а жіберген келгіні біз дегендей шаттана жайнайды (Әуезов). Өлец деген тумайды жай- шылыкта, Өлең деген тулайды қайшылықта (Ма- қатаев). Хуқ құрдастығын алатын өзге жол жок (“ Қ азақ”). Тілімізде қазақ даласы ндағы бұры нғы ел басқару ж үйесінің өзіндік ерекш елігіне сәйкес қалыптасқан лауазым атаулары да біраз бар. Олар да осы -л ы к //-л ік , -ды к//-дік, -т ы к //-т ік ф ор- м анты мен туа түбір зат атаудары ны ң озара созжасамдық қатынасынан пайда болған, мыса- лы: ондык, еіулік, жуздік, мыңдык, хандык, сұлтандык, патшалык, билік, болыстык, бектік. Тілімізде бұрын бұл келтірілген түрлі лауазымдардың ж и- ынтық номинациясы ретінде орныққан ұлыктык, торелік, экім дік сияқты жекелеген туынды зат атаулары да болған. Белгілі бір кәсіп, маманды қ түрімен байла- нысты туынды зат атаулары өзалдарына бөлек тағы бір м ағы налы к топ құрайды. Бұлар да осы -лы к//-лік, -дык//-дік, -т ы к//-т ік формантының қаты суы мен туа және туынды түбір зат атаула- рынан ж асалған, мысалы: кірекештік, кажылык, казылык, молдалык, баксылык, балуандык, ғалым- дык, ұстаздык , тағы осы сияқтылар. Тілде пайда болған түрлі жаңа туылым әдетте ең алдымен, ондағы осы -лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік типтес онімді созжасамдық формант- тарымен кобірек байланысты болып келеді. Олар бұл ретте тілімізде ежелден бар туа, тума түбірлерге де, сондай-ақ озге тілдік кірме создерге де жалға- на береді. Ж әне оның сөзжасамдық өнімділігі осы екі сала лексикалық топтың қай-қайсысымен кел- генде де айқын көрінеді. Тіліміздегі кірме түбірлер м ен -лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік форманты арасындағы сөзжасамдық қатынастан туған мұндай жаңа туынды зат атаулары мына төмендегі сияқ- тылар болып келеді: заседательдік, жонглерлік, адвокаттык, офицерлік, старшындык, кандидаттык, капитандык, кассирлік, драматургтік, министрлік, болыстык (<болыс< волость< ұлыс)+тык, упра- вительдік т.б. Рас, бұл аталған кірме түбірлі жа- салымдар оздерінің қазіргі кездегі қолданымы ж ағы нан біркелкі емес. М ысалы, соңғы торт ту- ылым қазақ тілінде откен ғасырларда пайда бол- ған. Сондықтан да олар сол ілгерірек уақыттағы, XX ғасы рды ң бас ш амасы ндағы әдебиеттерде ж иірек ұшырасады. Қазір тек тарихи тақы рыпқа ж азы лған шығармалардан ғана ара-тұра ұшыра- сады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|