П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет374/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   370   371   372   373   374   375   376   377   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

290
СӨЗЖАСАМ
систік ж ыныстардың (породалардың) морфодо- 
гиялы қ ж ы ны старға айналуы ” сияқты ескілік- 
тер 
“ қ о л ғ а б ы с т ы қ ” 
етеді. Мәселе бұл жерде бір- 
біріне “сауле-ж ар ы ғы н ” түсіретін, сөйтіп бір- 
бірінің “іш ін ” аш уға, құры лы мы н аны қтауға 
жәрдемдесетін түрлі сөз ф орм алары ны ң біраз 
ж ағдайда тілдің өз бойы нан табылаты ны, я ғн и
тілді тілдің өзі арқы лы тану мүмкіндігі туралы 
болып отыр. Ш ы ны нда да, әр ұрпақ қай заман- 
да да тілдің бұл “оз ішілік” әлемін, не бір жұмбақ 
қы р-сы ры н сол немесе туыс өзге бір тілдер де- 
регі арқы лы таниды ж әне өз дәуірінің ментали- 
теті тұрғы сы нан таразылайды. Сөйтіп, бұл айт- 
қандарымыз да тілдің бір тұтас жүйе екендігінің, 
ал бұл ж үйенің қаш анда және қатаң түрде тек өз 
“тәртібіне” (“своему порядку”) бағынатындығы- 
ның тағы бір айғақ-дерегі болып табылады.
С ө зж асам д ы қ бұл 
- л ы к //- л ік , -д ы к //-д ік ,
-т ы к//-т ік
ф орманты ны ң қолданымдық та, се- 
мантикалық та аясы өте кең. Ол үнемі тек белгілі 
бір зат атауларымен, ұғы м ы нақтылы түбірлер- 
мен ғана емес, м ағы насы дерексіз, жалпылама 
мәнді сөздермен де осылай сөзж асам ды қ қаты - 
насқа жиі түседі. Бірер мысал: 
Ж оқтықтың бар-
лы қ қ а жіберген келгіні біз дегендей шаттана
жайнайды
(Әуезов). 
Өлец деген тумайды жай-
шылыкта, Өлең деген тулайды қайшылықта
(Ма- 
қатаев). Хуқ 
құрдастығын алатын өзге жол жок
(“ Қ азақ”).
Тілімізде қазақ даласы ндағы бұры нғы ел 
басқару ж үйесінің өзіндік ерекш елігіне сәйкес 
қалыптасқан лауазым атаулары да біраз бар. Олар 
да осы 
-л ы к //-л ік , -ды к//-дік, -т ы к //-т ік
ф ор- 
м анты мен туа түбір зат атаудары ны ң озара 
созжасамдық қатынасынан пайда болған, мыса- 
лы: 
ондык, еіулік, жуздік, мыңдык, хандык, сұлтандык,
патшалык, билік, болыстык, бектік.
Тілімізде 
бұрын бұл келтірілген түрлі лауазымдардың ж и- 
ынтық номинациясы ретінде орныққан 
ұлыктык,
торелік, экім дік
сияқты жекелеген туынды зат 
атаулары да болған.
Белгілі бір кәсіп, маманды қ түрімен байла- 
нысты туынды зат атаулары өзалдарына бөлек 
тағы бір м ағы налы к топ
құрайды. Бұлар да осы 
-лы к//-лік, -дык//-дік, -т ы к//-т ік
формантының 
қаты суы мен туа және туынды түбір зат атаула- 
рынан ж асалған, мысалы: 
кірекештік, кажылык,
казылык, молдалык, баксылык, балуандык, ғалым-
дык, ұстаздык
, тағы осы сияқтылар.
Тілде пайда болған түрлі жаңа туылым әдетте 
ең алдымен, ондағы осы 
-лы к //-лік , -ды к//-дік,
-т ы к//-т ік
типтес онімді созжасамдық формант-
тарымен кобірек байланысты болып келеді. Олар 
бұл ретте тілімізде ежелден бар туа, тума түбірлерге 
де, сондай-ақ озге тілдік кірме создерге де жалға- 
на береді. Ж әне оның сөзжасамдық өнімділігі осы 
екі сала лексикалық топтың қай-қайсысымен кел- 
генде де айқын көрінеді. Тіліміздегі кірме түбірлер 
м ен 
-лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік
форманты 
арасындағы сөзжасамдық қатынастан туған мұндай 
жаңа туынды зат атаулары мына төмендегі сияқ- 
тылар болып келеді: 
заседательдік, жонглерлік,
адвокаттык, офицерлік, старшындык, кандидаттык,
капитандык, кассирлік, драматургтік, министрлік,
болыстык (<болыс< волость< ұлыс)+тык, упра-
вительдік
т.б. Рас, бұл аталған кірме түбірлі жа- 
салымдар оздерінің қазіргі кездегі қолданымы 
ж ағы нан біркелкі емес. М ысалы, соңғы торт ту- 
ылым қазақ тілінде откен ғасырларда пайда бол- 
ған. Сондықтан да олар сол ілгерірек уақыттағы, 
XX ғасы рды ң бас ш амасы ндағы әдебиеттерде 
ж иірек ұшырасады. Қазір тек тарихи тақы рыпқа 
ж азы лған шығармалардан ғана ара-тұра ұшыра- 
сады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   370   371   372   373   374   375   376   377   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет