П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 292
СӨЗЖАСАМ келебермейді. Мысалы, кейістік, бөгеттік, жемтік, өлімтік, жетістік, жиынтык, киғылык, кірбеңдік сияқты туылымдардан ондай ұғым байқалмайды. Туынды зат атауларынан -л ы к //-л ік , -д ы к // -дік, -т ық//-т ік форманты арқылы жасалған жаңа зат атауларының екінші бір үлкен тобы терминдік тұрпаттағы туылымдар. Олар - тілімізде бұрын- нан бар үлгі (модель) негізінде кеңес дәуірінде ж аңадан терм индік мән алған, ном и н ац и ялан - ған, қолданы м ды ғы ж ағы нан да толы қ дербес- тенген дериваттар: анықтамалык (справочник), тәлімгерлік (наставничество), шырындық (нектар- ник), ормашиылық (лесничество), елш ілік (по- сольство), кезекшілік (дежурство), мақсаткерлік (целеустремленность), отаршылдық (колониа- лизм ), ішімдік (алкоголь), кэсіпшілік (промысел), егіндік (паш ня), егіншілік (земледелие), пішендік (сенаж ), шалғындық (луг), жүгерішілік. Туынды зат атауларына сөзж асам ды қ осы ф орм антты ң қосылуынан пайда болған бұлардан өзге де жаңа ж асалы мдар бар. О лардың кейбірі жеке ақы н, жазуш ылардың стиль ерекшелігімен байланы с- ты болып келеді. О кказионалдық сипаттағы он- дай зат атаулары қатарында мына сияқты туы- лымдарды атауға болады: қайраткерлік, жүлдегерлік, кеңесшілік, эісүкшілік, үшқыштық, желіскерлік т.б. Тіліміздегі туынды зат атаулары сон дай -ақ байы рғы сын есімдерден де, кірме сын есімдер- ден де жасалады. Сы н есімді негіз сөздерден - л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ//-т ік форманты ар- қы лы ж асалған м ы на сияқты туынды зат атау- лары н тілімізден көптеп кездестіруге болады: жетімдік, кемдік, кеңдік, кербездік, кердеңдік, қағы- лездік, қатыгездік, өрескелдік, семіздік, тереңдік, кереңдік, үлкендік, шеіиендік, даңғазалық, даңғой- лық, долылық, жадаулық, жақсылық, ерсілік, есерлік, жүдеулік, жіңішкелік, эсемдік, игілік, кэнігілік, жы- лылық, жырындылық, керенаулық, кермарлық, та- сырлық, қайсарлық, қараулық, қияңқылық, қомағай- лы қ, қоңы лт ақт ы қт л. Осы туынды зат атаула- рының барлығы да мағынасы жағынан абстракт ұғым атаулары және бір ғана сөзжасамдық тип- ке жатады. Кермарлық, тасырлық сөздерінен бас- қалары - түгел әдеби нормадағы лексемалар. Ал ж оғары дағы игілік, жақсылық жалпы есімдері тілімізде ж алқы есім (антропоним) ретінде де қолданылады. Негіздеуші жетім, іиеіиен - синк- ретизмдік сипаттағы лексемалар. Бұл жерде көңіл аударарлық тағы бір нәрсе: жоғарыдағыәсем<)//с дериваты - әсемпаз сөзімен, ал жетім туылымы - ж етімек лексем асы мен өзара сөзж асамдық қосақ болып табылады. Ж әне бұл қосақтарды ң әрқайсысы жеке-жеке сөзжасамдық ұя ретінде си- патталады. Сөзжасамдық -л ы қ //-л ік , -ды қ//-дік, -т ы қ // -т ік форманты арқылы сын атауларынан пайда болған туынды зат атауларының қатарында сон- дай -ақ мына төмендегі сияқты жаңа жасамдарды да (“ новообразование”) атауға болады: ағаттық, ақтық, ақымақтық, сиішақтық, алыстық, аңғырт- тық, аңғалдық, жастық, эбестік, эуестік, беріктік, биіктік, кермектік, нэзіктік, тентектік, иөлкестік, шэргездік т.б. Бұл келтірілген туы лымдардың ішінен өздерімен түбірлес сөздермен бірге сөзжа- самдық ұя жасай алатындары - эуестік (әуестік - әуесқой лы қ), өштік (өш тік - өш пенділік), тен- тектік (тентектік - тентекбасты қ) лексемалары. Бұлардың ішінен, сондай-ақ шсяшкдериватының қазақ тілінде жалпы үш түрлі мағына білдіретінін мына мысалдардан көруге болады: Сырттың түнып т үрған ақт ы ғы н аясын ба? (Әуезов). М ұндағы ақтык туылымы “ақ от” мағы насы н білдіріп тұр. Байлаған ақтығы, түтатқан оты (М ағауин). Бұл мысалдағы ақтық туынды зат атауы діни ритуал белгісі, “ақ ш үберек” ұғымын білдіреді. Мүның сүйенііиі - тек қана эділет, ақтық пен қалың елге деген достық (Әуезов). Соңғы сөйлемдегі ақтық дериваты “ақ ты қ ” , “әділдік” мәнінде қолданылған. Осы ф ормант арқы лы сын атауларынан жа- салған туынды зат атауларының арасында кейбір жаңа жасамдар да кездеседі. Бұлардың қайсы бірі термин тұрпатты лексем алар. М ысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|