даралық (индивидуальность),  дербестік

ЖҮРНАҚТЫ ЗАТ ЕСІМДЕР
293
законие) сөздерінен экстралингвистикалық фак- 
тордың әсері сезіледі. “Абай ж олы н д ағы ” мына 
будандык
сөзінен таза ном инативтік сипат ай- 
қын аңғарылады: 
Әкелері сиякты бүл немере буын
да сұлуша келген. Жаксы будандыкты білдіреді
(Әуезов).
Тілімізде 
-лы к //-лік , -ды к//-дік, -т ы к//-т ік
форманты арқылы арабтық кірме түбір сын есім- 
дерден де бірқыдыру туынды зат атаулары жа- 
салған. Кейбірі, мысалы, мыналар: 
аярлык, капа-
лык, кұмарлык, такуалык, інкәрлік, адалдык, бос-
тандык, мүктаждык, кастандык, әділдік (ғаділдік),
жаһілдік, кәмілдік, жайбарақаттык, ғаріптікт.5.
Келтірілген туылымдар дерексіз ұғымды сөздер, 
бір сөзжасамдық типке жатады. Қ азақ тіліндегі 
бір түбірден өрбіген 
кастык, кастандык
сөздері 
әуел баста бір синонимдік қатар түзгенімен, кейін 
келе 
кастандыктуыпъты
“ покуш ение” мәнінде 
қолданыла бастады. 
Қастандык, бостандык
де- 
риватгарын мотивациялаушы 
кастан, бостан
негіз 
сөздері тілімізде қазір жеке күйі жалпы қолда- 
нылмайды. Тек ескілікті әдебиеттер үлгілерінен, 
аға буын жазушылардың ш ығармаларынан ғана 
кейде ұшырасады. 
Қүлдыкта талайлардын күні
кешіп, Байлаулы өткен колы болмай бостан
(Ах- 
метбеков); 
Бұл кастан күштер катарынан кат -
ты соккыға а лған Сармолла кұлай берді
(Әуе- 
зов). Қ азақ тілінде қазір сирек қолданылатын 
жаһілдік, кәмілдік
сөздерінің мағыналарын төмен- 
дегі екі мысалдан біршама айқын көруге болады: 
Деуш і едім жаһілдіктің жайы калай? (Айтыс);
Екі жүрек кәмілдікпен косылып... (Күлеев).
Жоғарыда аталған 
жаһілдік, кәмілдік
сөздері 
дерексіз ұғым атауыштары ретінде сөзжасамдық 
бір ғана типке жатады. Ал 
ж айбаракаттык
ту- 
ынды зат атауын негіздеуші (мотивапиялауш ы) 
жайбаракат
қосыны екі элементтен (парсының 
джай
және арабтың 
бэрэкат
сөздерінен) кіріккен.
ГТарсы т іл ін е н е н ге н сы н м а ғ ы н а с ы н
білдіретін 
сөздерге -лы к //-лік , -дык//-дік, -т ы к //
-тік
ф орманты н жалғау арқылы ж асалған ту- 
ынды зат агаулары жалпы бірталай: 
диуаналык,
кіріптарлык, бекерлік, азаттык, жомарттык, дос-
тык, мэрттік, зеректік, пэктік
т.б. Бұлар да - 
абстракт мағыналы туылымдар. 
Джеванмэрдтык
джеванмэрд
терм и н ін ен қал ы п тасқан . К өне 
Ш ығы ста, сондай-ақ Абайда да негізгі ф илосо- 
ф иялы қ ұғымдардың бірі осылай, джеванмәрд- 
ты қ деп аталады. Тіліміздегі бүгінгі 
азаттык -
азаткер-азатшы-азатшыл-азатшылык
туынды 
сөздері бір сөзж асам ды қ ұяға кіреді. 
Дос-ж ар -
дос-жаран - дос-жора
- 
достас - достык
тарам-
дары да (парадигмалары) солай бір сөзжасамдық 
ұя ішінде қарастыры луға тиіс. Қазіргі қазақ әде- 
би тілінде 
жомарттык - сараңдык - сарабдалдык
туылымдары антоним дік қатынаста жұмсалады 
және кірме түбірлі бұл жасалымдардың барлығы 
бір сөзжасамдық типке жатады.
Қазақ тілінде сөзжасамдық 
-лы к//-лік, -дык/ /
-дік, -т ы к//-т ік
форманты арқылы байырғы сын 
атауларынан пайда болған туынды зат атаулары 
да бірталай. Кейбірі мыналар: 
алғырлык, ибалы-
лык, карымдылык, тапкырлыкі.Ь.
Келтірілген ту- 
ынды зат атауларының дені адам бойындағы түрлі 
қадір-қасиетті, м ін ез-құлы қты білдіреді және 
сөзжасамдық тип тұрғы сы нан да өзара біркелкі. 
Терминдік сипаттағы туылымдар қатарында - 
заң-
дылык
(законность), 
кабаттылык
(слоистность), 
кайтымдылык
(обратимость), 
түткырлык
(вяз- 
кость) лексемаларын атауға болады. Ал 
аукымды-
лы к, зайыптылык, жаттандылык, иланымдылык
ж асалы мдарыны ң бойы нан неологизмдік реңк 
айқын аңғарылады: 
Осы үшеуін...озіне сенімді серік
еткен махаббат кана зайыптылык заңына берік
болады
(Н ұрш айы қов); 
Мұндағы дэлелдердің ила-
нымдылығы м ол ғибрат бергенін айтуым керек
(М ом ы ш ұлы ). Н еологизм дік сипат сон д ай -ақ 
еттілік
(мясность), 
жүндестік, жемістілік
(пло- 
довитость), 
ж үйелілік
(системность), 
кенеулілік
(калорийность), 
кірістілік
(доходность), 
реттілік
(порядок), 
күрделілік
(сложность), 
сезімділік,
тистілік, тырнактылык 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: