П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 386
СӨЗЖАСАМ рия да бар. Олай дегенде, тікен-де, шікірең-де, ежірең-де тәрізділерді бүгеж ек-те, бүк-ш и мен бүг-жи, бүге-л-ек-те, тұн-жыра, түн-шықтл. ды- бысты қ айы рм аны ң түпкі себебі дауысты, дау- ыссыздармен көрш і болудан гөрі болып ж атқан сан қилы процестерді таны таты н етістіктер се- м ан ти касы н ан өрбігенін байқау қи ы н емес. Түбірлер: тыр-жи м ен тыр-си, кон-жи мен қоң- кай, коң-ки, т ом-пи мен том-пай, ак-си мен ак- ши, дыбыстас тыр-на мен тыр-кы-ра, тра-та- тала т.б. сем алы қ мәнді ф онем алар сыры да шығатын дыбыстар сипатынан туады. Жылау мен күлу, сөйлеу мағынасымен байланысты сан түрлі етістіктер: аңы-ра, еңі-ре, еңк-іл-де, сұңк-ыл-да, сондай-а к.маңы-ра, мөңі-ре, жырк-ыл-да, тырк- ыл-да, тарк-ыл-да, қарқ-ыл-да, шаңк-ыл-да, шіңк- іл-де болып, дыбысты қ дәлділікпен айна қатесіз беріледі. Қ азақ тілі туынды түбір етістіктерінің өзге тілге сөзбе-сөз аударуға келмейтін бұлар тәрізді өзіндік бай мұрасын одан әрі жалғастыра беруге болады. д) А ш ық немесе қы саң дауысты болудың өзі ұқсас, біртекті қи м ы л д ы ң көрер көз, есітер құлаққа сәл де болса айырмасы барын таны та- тын ж оғарғы мысалдар су-сы мен су-са етістік- терін, яғн и -сы ж әне -са, -се жұрнақтыларды ша- тастыруға келмейді. Суға зар болуға (шөл-де-у) қатысты; аң-са, көк-се, ем-се, жем-се{Еділдікөріп, емсеген, Жайыкты көріп, жемсеген) тәрізділермен қатар ,тең-се, ақ-са (ак-ау дегенмен түбірлес), -н ж ұрнағы м ен күрделенген -сан, -сс«ж ұрн ақты - лар (бел-сен, бу-сан, кұр-сан) - өз алдына. е) Есім негізді туынды түбір етістіктердің ендігі бір тобы -р, -й жалаң, -ар, -ер, -ай, -ей аш ық буынды ж ұрнақтылар болып келеді. Мыс.: қара- й мен ағ-ар, ұз-ай мен ұз-ар, көне-р, көг-ер, сон- д ай -ақ көне түбірлерімен сар(ы)ғ-ай түріндегі сын есім негізділер жатады. Түн-ер, без- ер, кас-ар, кайғы-р, жұт-ай, ес-ей т.т. затесімнен туғандар да сол сапаға өту, ие болу, сондай болу деген салт етістіктер арқылы беріледі. А ла -р м ен ала-й, ұз-ар мен ұз-ай дегендердің синоним бо- луы, сондай-ақ а ғ-а р мен кара-й тағы -ар, -й ж ұрнақтары ны ң тепе-тең м ағы налы лы ғы кіші- р-ей дегенде үстемелене қосылып, сол мағыналы әрекет одан әрі қарай ж алғаса түсуін нақты лай көрсетеді. Қазақ тіліндегі кара-й мен түрік тілінің кара-р альтернативтері де -р мен -й сонар дыбыс- тыларды генетикалық жақтан жақындастырады. ж) Кіші, кіші-р, кіші-р-ей дегендегі түбір сын есім одан өрбіген екі туынды түбір етістіктер бүк- ір-ей, тік-ір-ей, бак-ыр-ай, баж-ыр-ай, адыр-ай, аж- ыр-ай, ед-ір-ей, еж-ір-ей т.т. туынды түбірлерге м ағына жағынан да, тұлғалануы жағынан да нақ- ты дәлел бола алады. Бір қараған да, кіші-ір мен кіш і-р-ей - екеуі де субъектінің сол сапаға түсу, ауысу процесін білдіретін салт етістіктер болады. Бірақ олардың процессуалдық мезеті бірдей емес. Б ір-ақ, бір мезеттегі әрекет кіші-р деп айтылса, бұл етістікке -ей болып, екінш і рет қайталана етістік жасау жұрнағының үстемеленуі кішіру әре- кетінің одан әрі жалғаса беретінін білдіреді. Нақты- лай, көрнекілесе, шартты түрде былай болар еді. М ы сы қты ң көз қараш ы ғы неғұрлым ж ары ққа я көзін үлкейтіп, аш а берсе, қараш ы қ соғұрлы м , ж іңіш керіп, я ғ н и кіш ірейе береді. Бұл қасиет - адамның көз қарашығына датән. Сондай-ақ алыс- тай берген нәрсе де (адам, ат, машина...) кішірейе береді. -ай, -ей, сондай-ақ -ырай, -ірей болып күрделі аффиксті түрде танылатын: баж-ырай, од-ырай, аж- ырай, еж-ірей т.б. мен бірге: бак (бақ-сам , бағ- дар...), тік (тік қарау, тік-ей -т) тәрізділерді бак- ыр, тік-ір деп, кііиі-р мен салы сты руға келмесе де, өзгелерін, мыс.: од-ыр (од-ыр-аң-да), ед-ір (ед- ір-ең-де), ак-ыр (ақ-ы р-аң -да), ок (оқ-тал, оқ- ыр-аң-да) тәрізділерді салыстырып, олардың -ай, -ей аффиксті туынды түбір етістік түрлерін ж оға- ры да талдаған кіші-р-ей етістігімен процессуал- ды ғы бірдей деп түюге әбден болады. Судың жан- ж аққа ж алп-ай-а жайылып кетуі бәлкім, одан әрі де жайылып, жалпия беруі -ай, -ей, -й жұрнақты- ларда - нақты лық. Үң-ір-ей, түң-ір-ей т.б. да етістіктің осылар тәрізді жасалу жолдарын өткен. Сонда бұл амал- ды ң өзі тілдің арғы тарихымен байланысады. Үң- ір - үң-гі-р, ұң-ғы мен шүң-ір, шұң-ғы, шұнкыр де- гендермен түбірлестер. Баж-ырай, аж-ырай, ож- ырай, күд-ірей, күж-ірей тәрізділер де сөз семала- ры ны ң ф онемалық та, морфонема, морфемалық та эволюциясын басынан өткізген көне көрсеткіш- тер нәтижелеріне жатады. 3) А ф ф икс соңы й сонор ды бы сы на біткен бұлар тәрізді тарихи процесс -р сонор дыбысты- л арға да тән. Б ұған : 1) аш ы қ дауы сты : -кар, -кер, -ғар, -гер; 2) қы саң дауысты: -кыр, -кір, -ғыр ж ұрнақ- тылар да дәлел. Алдыңғылар тобына жататын: бас-кар, ес-кер, оң-ғар, су-ғар, өң-гер (ұйымды бас-қар, айтқаңды ес-кер, қойды атқа өңгер) т.т. сабақты етістіктер- ге айналады. Бұлар да процесуальды бір мезеттен гөрі тиянақтылық, бітімді іс-әрекеттер тобын то- |