392 СӨЗЖАСАМ етістіктер негіз етіс деп аталады. Олардан туын-
дағандар, яғн и етіс ж ұрнақтылар 4 топқа таны-
лады.
Олар:
1. Өздік етіс жұрнақтары :
-н, -ын, -ін; 2. Ы ры қсы з етіс
- / / - :
-л, -ыл, -іл; 3. Ортақ етіс + оны ң, көмектес етіс түрі -
с, -ыс, -іс; 4. Өзгелік етіс ж ұрнақтары - көп ж әне әр
қилы.
Етістік түбірлерінде осы төртеуінің белгілі
жұрнағы (жұрнақтары) болуының логикалық ас-
тары және грам м атикалы қ корініс табуы тұтаса
байланы сады. Осыдан барып, бастауы ш ыны ң,
сондай-ақ объекті біткеннің бәрі тура толықтау-
ыш түрінде беріле ме? - т.б. да сұрақтарға етіс-
тіктердегі е т і с аф ф икстері м ағы н алы қ та
тұлғалы қ жауап болып та табылады.
М ысалы:
сөйле (ол ұзақ сөйледі) дегенмен
сөйле-с (олар ж еке оты ры п, ұзақ сөйлес-ті);
үр мен үрыс, сондай-ақ:
айт-ыс, төбеле-ст.б. - с , - ыс, -іс жұрнақтылары 2,3 (көп) субъекті арасындағы
ортақ іс, амалды білдіреді.
А пам а :
Кір ж у-ыс- ты-м дегенде: Кір жуып ж атқан негізгі қимыл
иесіне (апама) барып көмектескен, яғн и кірді әрі
қарай ж у-ы с-қан қосы м ш а субъекті (мен) ж ай-
лы айтылады.
Өздік пен ы ры қсы з етістер әрқайсы сы дара
категория бола тұра, грамматикалық құрылымы,
кейде тіпті ж ұрнақтары ауысып немесе бірдей
болып кететін тідцік деректер де бар.
М ысалы: 1.
Сен ж у-ын-ып, шай-ын-ып ал - өздік етіс
2.
Еден ж у-ыл-ды, кір шай-ыл-ды - ыры қсыз
етіс.
Таза-ла-н, и-іл, бүг-іл, тірке-л т.б.
Туынды түбір етістіктер осы екі етіспен қыз-
меттерін атқарады, жұрнақты түрлері - бірдей.
а)
Жолаушылар жуынып, шайынып, эбден та- зала-н-ды - өздік етіс.
б)
Қора-қопсы тазала-н-ып, көңіліміз көншіді - ырықсыз етіс. Айы рма неде?
Өздік етісте: бастауыш (жолаушылар) - әрі
субъект, әрі объект.
Ырықсыз етісте: бастауыш - (қора) - қимыл-
ды ң объектісі. Кім субъекті екені - ойш а -
түсінікті. М ұнда жоқ.
Сонда бұл ж оғарғы екеуінде негіз болып
тұрған етістіктер:
жу, іиай, тазала - сабақтылар.
Субъекті қимылы объекті арқылы, жүзеге асады
(үйді салды).
ж у-ы л-у- біреу жуады, кір, қол, бет... - жу-
ыл-ды.
Өзгелік етістің жөні - бөлек. Сабақты етістік
те, салт етістікте, сондай-ақ ж оғарыдағы үш етіс
жұрнақтылар да өзгелік етіс болып қолданылады.
Қолданылу аясы - кең. М ұның негізгі жұрнақта-
ры (ф он ети калы қ варианттары н санам ағанда):
-
т; - қыз; - тір; - дар; дыр, - ыз, -
із; - ыр, -
ір т.т.
М ысалы: а)
ағ-ы т , оқы-т, алар-т; ат -қыз; же-гіз; ал-дыр, ау-дар, кел-тір; көр-сет; там-ыз, ағ-ыз, ем-із; аз-ғыр, аз-дыр т.т.
б)
ки-ін-дір; т із-іл-т , тіз -іл-дір; соғ-ыс- тыр; көр-сет-кіз; бер-гіз-дір-т т.т.
Бұл етісте де логикалық: субъект, объект, пре-
дикат дегендермен бірге грамматикалық өзгелік
етістегі баяндауыш, яғн и сөйлемде: оның бастау-
ы ш ы , тура ж әне ж анам а толы қтауы ш тәрізді
сөйлем мүшелері беріледі. Сөйтіп, өзгелік етіс
болған етістік түбірінің әуел баста салт па әлде
сабақты ма, соған лайы қ логикалық пен грамма-
тикалы қ сәйкестігі мына төмендегіше өзгереді:
1. Салт етістіктер:
бала үйқтады; қүс үшады; сүт пісті - субъекті = бастауыш; предикат -
етістік баяндауыш.
Бала-ны анасы үйқта-т-ады; бүркітші қүсты тордан алып, үш-ыр-а-ды; сауыншы сүтті піс-ір -
еді; Қазанды оттан түс-ір-еді т.т. Ж оғары дағы
салт етістіктер сабақты ға айналы п,
-т, -ыр, -ір жұрнақты өзгелік етіс келіп шықты. Әуелгі субъек-
тілер тура толықтауыш мүше болғанмен субъекті
қалгіын сақтайды (ұйы қтайты н - бала). Осы
қимылдарды жүзеге асыруда негізгі міндет атқа-
рушы (сөйлем нің бастауышы болып) - субъект
(ж о ғар ғы үшеуінде де - адам) бары - аны қ.
Сөйлем - кәдімгі сабақты етістік баяндауыш бо-
лып тұрған қалыпқа түсті. Логикалық: бір қимыл-
дың жүзеге асуы 2 субъектінің ( а) ананың ұйқта-
т-уы; б) баланы ң ұйқта-у-ы бір-ақ етістіктің -т
ж ұрнағы үстелуімен ықш ам да, тілдік жүйемен
өз грамматикалық көрінісін тапты. Орыс тілінде
жоқ бұл лексика-грамматикалық көріністер өзгелік
етісті = транзитив, я ғн и сабақты етістік жасау-
дың бірден-бір амалы деп баяндауға соқты.
2. Әдетте сабақты етістіктер - баяндауыш ты
сөйлемдер:
беті-қолыңды жу; іиай іш, нан же; Ба- лалар доп ойнады т.т. тәрізді: субъект пен бастау-
ыш бір-ақ сөзде (сен, балалар) беріліп, объект пен
де тура толықтауыш (беті-қолыңды, ш ай, нан,
доп) - дөп келеді.
Өзгелік етісте: бұл іс-әрекеттердің жүзеге асы-
рылуы - өзге субъектінің, мысалы: анасы бала-ға
беті-қолын жу-дыр-т-ты, жу-ғыз-ды, шай іш-кіз-