6.1.2.1. Туатүп және негізгі түбір етістікті
туынды түбір етістіктер
Түркі тілдері, оны ң ішінде, қазақ тілінің де
жүз жылдан астам зертгеліп, жариялануында:
кел,
кет, отыр, түр, білек, өкпе, аяқ
т.б. негізгі түбір,
я ғн и одан әрі м ағы налы кіші бөлшектеуге кел-
мейтін лексема, бүтін тұтас бір морфема делініп
қабылданып келді. Агглютинативті құрылымды
қазақ тілі үшін негізгі түбірдің одан әрі жұрнақ
(тар) қосылып, туынды түбірге айналуына әр мор-
фема ара жігінің танымалдығы да мұның дұрыс-
тығын дәлелдеді. Сондықтан:
өт-кіз, өт-кер, көл-
бе, көл-кі, көл-де-т, іл-ес, іл-ге-шек-те
т.т.
өт, көл,
іл
ең кіші м ағы налы тұтас бір бүтін, ал соңғы
жұрнақ(тар) ап-айқы н дара-дара танылады.
Етістік түбірлеріне арналған монографиялық
еңбектер, мектеп, арнайы, жоғары оқу орында-
рыны ң грамматика, оқу құрадцарында бөлш ек-
телмес бүтін деп келген, сондай-а
к.ж а-н
(отжан-
ды),
ж а-қ
(ш ам ж ақ),
уа-н, уа-т
(баланы уа-т,
шыны уа-т-ыл-ды, уа-қ-та-л-ды)
тәрізділерді туа
түбір мен негізгі түбір дегендерге эквивалент деп
қана қарамай, тереңірек тексере тану қажеттігін
туғызады.
Академик Ә .Т.Қайдаровты ң қазақ тіліндегі
бір буынды сөздерге ж асаған ғылыми теория-
лы қ талдаулары бұры ннан айтылып келе жат-
қан :
кө-з бен кө-р, сө-з бен сө-й
(сөз сөйле),
қү-й
(төбесінен
қүй
қазып),
қүйық-қүдық, адақ
(ада
болды деп те айтылады)-ау'д#,
м үгүз-м үйүз-мүйіз
т.б. санын, сапалық құрамдыларды шегін кеңейтіп,
ж үйелеп, түбірлер туралы ғы лы м саласы ны ң
іргесін жаңартты.
Туатүп, туатүбір делінуге тиіс көптеген бір
буынды сөздер:
ке-л
және
ке-т , а-л
ж әне
а-т,
сон дай -ақ:
то-п
пен
то-қ, кү-н, кү-й, к ү -л
т.т.
тарихи тұрғыдан түптеп келгенде, туынды түбірлер
болып шықты.
Қазақ тілінде
есікті жап, көрпе жап,
яғни
жап
деген негізгі түбір етістік бар. 1)
жап: жау-ып,
жаб-а-ды, жаб-ыл-ды,
яғн и
жап-ты, жа-б-а-ды,
ж а-у-ы п;
2)
жап: жа-п, жа-б, ж а-у
түрлерінде
айтылып қолданылуымен бірге,
көрпе жауып еді,
жам-ыл-дым
болып қолданылады. Соңғыдан (осы
ж а-м
дегеннен)
ж а-м-ыл-ғы, жа-м-ыл-ыш, жа-п
дегеннен
:жа-б-ың-қы, жа-б-ыс, жа-б-ыс-тыр
т.б.
туындай береді.
Қ азақ тілі үндестік заңы бойы нш а дауысты
ды бы стан басталатын қосы м ш аларды ң кейінді
ықпалының әсерімен (ақ+ы рақ>ағы рақ, көп+ей>
көбей, тап+а>таба-ды, тап+ып> тауып)
к, қ, п
қатаң
дауыссыздар ұяңданып кетеді. Олай болса
жа-п,
жа-б-ыл, жа-у-ып, ж а-м-ыл дегендерді жа-
туа-
түптен өрбігендер деп, ал
:ж а-п, ж а-у-, ж а-бде-
гендерді осы күнге дейінгі дәстүріміз бойынш а
“жап
"негізгі түбірдің сөз қолданы стағы орф оэ-
пия заңды лы қтары ны ң түбір мен қосымш алар
тұтасуындағы үндесу жүйесінің жемісі деп тану-
ға тура келеді.
Агглю тинативті құры лы мды қазақ тілінің
өзінде бұл ж оғары да келтірілген тілдік деректер
эзірге эквивалентгер деп танылатын
туатүп, туа-
түбір
деген бір терм иннің өзін тағы да теория-
л ы қ тарихи деңгейде тиянақтау қажет екенін
көрсетеді және олар мен негізгі түбір дегенге де
тереңдей қарап, қазіргі қазақ тілі, сондай-ақ
сөздіктердегі етістік-реестрлерге сүйеніп, толық
м ағы налы лексикалы қ еди н и ц аға негізгі түбір
атауын баламалаған дұрыс болып шығады.
Ж оғарыда қысқаш а болса да, деректер келті-
ріле баяндалған бір-ақ буынды болуларына қара-
май, күні бүгінге дейін лексика-семантика, мор-
фологиялық талдау-таным бойынша бір бүтін еди-
ницалар делінетіндер тарихи тұрғы да туынды
түбірге жатқызылуы бұл соңғы сөзжасам терми-
ніне де тереңдей үңілу қажеттігін көрсетеді.
С оң ғы
л
сонор дыбысты дл,
бол, кел
етістік-
тері осы дыбыстық құры лы мы н толы қ сақтап:
ал-ып кел, ал-ып бар, ал-ып бер;
сондай-ақ:
барып
|