П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- 6.1.1.2. Етістік жүрнақтарымен дербестенген есім негізді туынды түбір етістіктер
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
387 лықтырады. Созылыңқы қимылға су-ғар - су-ар, тең-гер, оң-ғарчэрһт лър жатады. Мақтаны, ас- тықты суар, сондай-ақ бетін оң-ғар, ниетін оң- ғар-ды, есепті те//-ге/?дегендерде “бір түп мақ- та ” емес, м ы ңдаған, жүз гектар жердегі мақта, бидай, қауы н-қарбы зды суару мәні беріледі. “ Е с к е р -т -к іш ” -ке негіз ес-кер, бас-кар м ен ор-шы, кыр-іиы, ыр-шы дегендер салт, сабақты болу өзгешелігімен ғана емес, алдыңғылары түрліше созылыңқы, соңғылары қалт мезеттілік, бір сәттік әрекетті білдіруімен де ажыратылады. 6.1.1.2. Етістік жүрнақтарымен дербестенген есім негізді туынды түбір етістіктер Туынды түбір етістіктерге негіз болған есім- дердің бүл түрлерін өлі түбір деуге келу-келмеу- леріне қарай екі топқа бөлуге болады. 1) Аз-ыркан, жат-ырқа мен аш-ырқан, тұш- ырқан дегендерде аз, жат сөздері дербес те, аш, түш - дегендерде ондай дербестік жоқ. С о ң ғы - лар: ащы - ашты, тұщы түрлерінде толы ққанды есімдер болып қодданылады. Ж алт етті - ж алт-ы л-да-ды , бұлт етті - бұлт-ы л-да-ды бірі тез, бір-ақ сәттілік, -ыл-да ж ұрнағы м ен созы лы ңқы , дүркінділік әрекетті білдіретіндер ж алт -ар, бұлт-ар туынды түбір етістіктер түрінде мағы налары да, процесуалды мезеті де өзгеш е етістіктерге айналады. Есім негізді туынды түбір етістіктердің бұл тобында: аз-ырқан, жат-ырқа, аш-ырқан, тұш-ырқан, тойт- ар, ж алт-ар, ұлт а-р (ұлта-н - ұлтан-да), тап- жыл, теб-ірен, тақ-а, кеуз-е ( кеуз< қауыз; кеуз- е< қауыз-да) т.б. осылар тәрізді есім мен етістік жұрнақтары тұтаса, орф оэпиялы қ та (яғн и ф о- немалықта) жағынан ұқсастанып, жаңадай мән- мағыналы іс-әрекеттер атауларын жасаған. Олар- ды түбі мен ж ұрнағы деп бөліп-ж армай, қазіргі тіл деңгейінен бір морфема есепті тануға да бо- лар еді, бірақ: қым-сын, қым-ты, -қым-қыр; быр- жи, быр-ти, быр-ыс; бал-быра, бал-пи, бал-қы; сар- ық, сар-сыл; тыр-ыс, тыр-жый, тыр-тый; тай-қы, тай-сал т.б. парадигмалық сөзжасам құбы лы с- тарымен салыстыра тану талдап корудің тарихи қалыптасуын тануға бой ұрғызады. 2) Ең өнімді деп есептелетін -ла, -ле, -да, -де аффикстілер тобы на енгізуге болатын: боз-да (інген бозда-ды, ботадай б о з-д а -п ), сыз-да{сыз- да-у-ы қ, тісі сы з-да-п) деген етістіктер есім не- гізділерге ж атқаны м ен, боз - (боп-боз, боз інген т.б. емес), сыз - (қағазға сыз, сыз жер т.б. емес) деген дербес соз ж оғы бұларды да түбір мен жұрнақ қосындысынан тұратын туынды түбір ет- істіктер деп тануға итермелейді. Ж оғарыда түбірі мен ж ұрнағы н ажыратып тануға тілдік дәлел есепті келтірген: том - (том-сар, том -пи, том- пай, том-пақ-тан), қым - (қым-та, қым-сын, қым- қыр, қы м-ты - қам -ты ), жалп - (ж алп-и, жалп- ай, ж алп-ақ), сар - (сар-ы қ > сарқы -п іш, сар- сыл, сар-ы л), ок - (өк-ір, өк-сі), теп - (теп-ш і-п тігу, терлеп-теп-ш і-ді), қақ - (қақ-ы р, қақ-са, қақ-ыл-да) сияқты туынды түбір етістіктер өздерін тарихи-этимологиялық тұрғыдан тану қажеттігін туғызады. Бірде етіс категориясының тұлғалары деп та- нылып, сөздікте реестр етіп берілгенмен ( ал-дыр, ал-ғыз, оқы-т-тыр, кел-тір, жет-кіз, қолтық-та-с ) мән-мағыналары түсіндірілмей, “анау етіс” , “мы- нау етіс” деген тэріздендіріп өте шығатындармен қатар, кел-ін (келін келді, кел-ін-шек),/ш-//?-т-л:/, ара-ла-с (“ағашты ара-да” дегеннен емес, көжені аралас-тыр, көпке кіріп, араласып кетті деген- дерде), сондай-ақ із-де-с-тір, жыр-т, сұра-с-тыр т.б. реестр сөз ғана емес, әрқайсы сы дербес лек- сема есепті түсіндіріліп, көркем тіл дерекгі, сойлем- дермен толықтырылып отырады. 3) Ж ұрнақ деп емес, ж ұрнақш а яғн и соз ту- дырушы емес, тұлға жасаушы (формообразование) деп танылатын қолданылуында туынды түбір етіс- тіктер санатынан тануға да келетіндер ж оқ емес. М ыс.: қайт-па (бетінен қайтпа-у, қайт-па-с қай- сар), оң-ба (оң-ба-ған, оң-ба-с, оңып тұрған түрі ж оқ), тап-ж ыл-ма (тапжыл-ма-с-тың өзі, тапжы- лып көрген емес) т.т. Көр-гіз дегенді өзгелік етіс деумен ғана шектелігі кор-сет (күн көрсетпей, жаңа кино корсет-іл-у-де) етістігін дербес реестр соз (ет.) етіп, толығымен берілетін де жағдай бар. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|