П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 6.2.1.2. Күрделі етістіктердің ауыспалы
сыңары Күрделі етістіктердің бірінш і сыңары ауыс- палы, озгергіш келеді. Бір күрделі етістіктегі (са- тып кет, алып кет) бірінш і сы ңарды ң басқа күрделі етістікте кездесуі міндетті емес, ал тірек сыңар бірнеше күрделі етістікте қолданылады. аііда аш аііт бол ал - Ы П / - І І І , - п айт - Ы П / - І И , - п байла кет- кор ал- жаса бар кез кел кел қара Кестеде екі топ күрделі етістік берілген, олардың алғаш қы тобы кет тірек сыңар арқылы жасалса, екінші тобы ал тірек сыңар арқылы жа- салған. іу' С онды қтан бір тірек сы ңардан ж асалған күрделі етістіктердің соңғы сыңары тұрақты бо- лады. Ол тірек сыңар әр түрлі етістіктерден күрделі етістік жасайтын болғанды қтан, алдыңғьі сыңар ауыспалы болады. Кестеде олар арқы лы ж асал ған күрделі етістіктердің тек аз тобы ғана келтірілген. Дэлірек айтсақ, кет тірек сыңар арқылы тілде 200-ден астам күрделі етісгік жасалған. Сонда ол күрделі етістіктердің жасалуына 200-ден астам етістік қатысқан. 400 СӨЗЖАСАМ Ауыспалы сыңар тіліміздегі негізгі және ту- ынды етістіктерден бола береді. Олардың дәл са- нын көрсету қиы н, себебі оларды ң ауқымы өте кең. Ауыспалы сыңардың түрлілігін бір ғана кел тірек сы ңары нан ж асалған күрделі етістіктердің көбін тізіп келтіріп көрсетуге болады. М ысалы, ағылып келді, ағытып келді, айдап келді, айналып келді, айтып келді, алып келді, ауып келді, байкап келді, барлап келді, босап келді, болініп келді, біліп келді, көтеріп келді, көіиіп келді, кырып келді, күлап келді, такап келді, шарлап келді, ілесіп келді, істеп келді т.б. Келтірілген мысалдардан күрделі етістіктің ауы спалы сы ңары нан алуан түрлілігін ан ы қ көруге болады. Бір үлгімен жасалған күрделі сөздің саны қан ш а болса, ауыспалы сы ңары да сонш а болады. С онды қтан күрделі етістіктердің ауыс- палы сыңарына саны жағынан ешбір шек, тежеу қойы лм айды . Тілдегі күрделі етістіктердің қай- сысыны ң да күрделі етістіктің ауыспалы сыңары болу мүмкіндігі бар. А уы спалы сы ң ар бол аты н етістік тер д ің б іл д ір е т ін қ и м ы л ы т ір е к с ы ң а р е т іс т ік т ің білдіретін қим ылым ен сыйыса алатын, онымен не бірге, не қатар жасалаты н, бірімен-бірі жал- ғасы п, ұштасып м ағы насы кіріге алатын болуы ете қажет. Ауыспалы етістікті таңдау тірек сыңар етістіктің м ағы насы на байланысты. Тірек сыңар е тіс тік те р оз м а ғы н а с ы н а ж а қ ы н д ы ғ ы бар етістіктерден ғана күрделі етістіктер ж асаған. Мысалы: Мүсіреп пен Ш ынар ауы лы н а кайтып кет ті (М үсірепов). М ұның әлдеқандай жалы- ныш ты түрін кәруге ш ыдамай, Ұ лпан шығып кетті (Сонда). Бұл ж ағдай жалпы туынды сөз жасаудың бәріне ортақ қасиет. Мәселен, кез келген жұрнақ кез келген сөзден туынды түбір жасай бермейді. Онда да талғау қасиеті бар. Д егенм ен, негізгі сөз болудың аясы кең екені белгілі, сол сияқты ауыспалы сыңар болудың да мүмкіндігі мол. Күрделі етістіктердің бірінші сыңары ауыс- палы, өзгергіш келеді. Бір күрделі етістіктегі ( ай- тып кет, алып кет, байлап кет, жасап кет, келіп кет, мініп кет, ішіп кет т.б.) бірінш і сыңардың басқа күрделі етістікте кездесуі міндетті емес, ал тірек сыңар бірнеше күрделі етістікте қөлданы- лады. Ж әне оны ң басқа күрделі етістіктердің құрамында болуын міндетті шарт дептанимы з. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|