П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Күрделі етістік Оган косылатын қосымша
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
397 жалғанады. Мысалы, оны мына бір жоба-кесте- ден де көруге болады. Кел - тірек сыңармен кел- ген күрделі етістікті алдық. Күрделі етістік Оган косылатын қосымша ауыспалы сы ңар байланы сты - рушы элемент тірек сы ңар ж ү р н ақ жалғау -гіз -ген -ді -іңіз -ті -іиі -ге ал- -ып кел- -іп -м, -к -а -у -се -е -ер -ді -мін -сің -іңдер -етіндей-де -іскен -пін -мек Күрделі етістіктің сы ңарлары ны ң арасында басқа сөздер тұра алмайды. Мысалы: келіп кірді, ж үр іп к е т к е н , к а й т ы п б ер д і - к ү р д е л і баяндауыш тар, күрделі қим ы лды ң бір мезгілде, ж алғасы болғаны н баяндап тұр. Күрделі етістік сөзжасам арқылы ж асалған бір сөз болғанды қ- тан, оның сыңарлары бір сөзді жасаушы құралдар болған соң, бір сөздің ортасына жарып қосымша қосылу сияқты заңдылық тілімізде жоқ. Күрделі етістіктің құрамы тұрақты, әр уақыт- та бір құрамда қолданылады, оның сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды, олар инверсияға түспейді: алып кет, э-ісүріп кет, көріп кел, алып кел, барып кел, келе кет, сиіып кайт, беріп кайт, жазып @ер, сатуп бер, қайтып ал, сүрап ал, айта бер, ала бар т.б. Тіліміздегі күрделі сөздер б ір-ақ екпінге ие болады. Мысалы: кара ала, кырыкбуын (өсімдік), келіп кет, алып бер т.б. Бұл да күрделі етістіктің негізгі қасиеті, белгісі болып саналады. 6.2.1. Күрделі етістіктіц қүрылымы Күрделі етістіктің құрылымы жағынан оның сыңарлары негізгі түбірлер де, туынды және біріккен түбірлер бола береді. Бұларды құрылымы ж ағы нан өзіне ұқсас күрделі тілдік құбылыс- тардан ерекшелейтін негізгі белгісі - лексикалық бірлік ретінде күрделі қимылды білдіруі. Күрделі қимыл адам санасында біртұтас қимыл ретінде қаб ы лд аны п, бір қим ы л ұғы м ы н білдіреді. Өлдім-талдым дегенде,бір бүзаулы сиыр бермек боп,бүкірді алып кайткан (Аймауытов). О сында- ғы алып қайткан - күрделі қимылды білдіретін, лексикалық бірлік, бір уақытга жасалатын біртұтас қимыл іштей екі кезеңнен тұрады: біріншісі -алу, екіншісі - қайту. Қыстай қала-даласына мінетін ж алғыз кер қасқа атты шабарман үстап экетіпті (Сонда). Кітапты басынан аяғына іиейінбір қарап іиықты (Сонда). Соңғы мысалдағы қарап шықты - аналитикалы қ формалы етістік, себебі негізгі м а ғ ы н а қ а р а е т іс т іг ін д е д е, -п іиы қт ы - г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а б е р е д і. Т е з е к б а й , Терлікбайлар үйлерінің қасында солбырайып тұр (Аймауытов) деген сойлемде солбырайып - көсем- ше ©зінің лексикалық мағынасын жоймай, қимыл- дың қалай ж асалғаны н білдіріп, жеке сөйлем мүшесі болып тұр. С оңғы үш мысалдан күрделі етістіктің қандай м ағы налы қжағынан немесе лек- сикалық тұлға ретінде басқа тілдік құбылыстардан қалай ажыратуға болатынын көруге бөлады. Бұларда келтірілген экет, қайт сөздері күрделі етістік жасаған. Күрделі етістіктер көне замандардан әбден қалы птасқан заңды лы қтар бойы нш а жасалады. Күрделі етістіктер белгілі модельдер (үлгі) арқылы түзілген. Қазіргі түркі тілдерінде қолданылатын модель: етістік+косемшенің жүрнағы+етістік. Күрделі етістік жасайтын сыңарлардың сөзжа- самдық қызметі әр түрлі, өйткені күрделі етістіктің құрам ы н а кіретін сы ң арларлды ң қы зм етінде өзіндік ерекшелік бар. Қазақ тіліндегі күрделі етістіктерге ж асалған талдау күрделі етістіктердің соңғы сыңары ретінде тілде бір топ етістіктер ғана қолданылады, ал олар- ды ң алғаш қы сыңары түрлі етістіктерден бола береді. М ысалы: алып келді, көріп келді, айтып келді,байқап келді,беріп келді,біліп келді, бітіріп келді, еріп келді, орлеп келді, коіиіп келді, қайтып келді, қаптап келді, қарап келді т.б. Келтірілген. күрделі етістіктердің алғаш қы сыңары озгеріп отыр, ал соңғы сыңары олардың бэрінде қайталанады. Соңғы сыңарда қайталана- тын етістіктердің саны да, аумағы да белгілі, он- дай етістіктер тілде 20 шақты. Бұлар күрделі етістік ж асауш ы етістіктер. Олар түрлі етістіктерге тіркесіп, күрделі етістік жасайды. Етістіктердің бір-бірімен гіркесуі, өзара бай- ланысуы қалай болса солай емес, белгілі бір тәсілдер, тілдің грамматикалық жүйесінде қалып- |