4 У І І
Зат есім + етістік/сслу.
көңілге келу, дүниеге
келу,пікірге келу
т.б.
Зат есім + етістік/сеягу:
акылы кету, есі кету,
мүлт кету, үйқыға кету, ағат кету, мүрдем кету,
күші кету
т.б.
Зат есім + етістік
кешу: бастан кешу, дэурен
кеш у,ғүмыр кеш у,өмір кеіиу
т.б.
Зат есім + етістік
түсу: араша түсу, қүда
түсу, күн түсу, көзге түсу, қолға түсу
т.б.
Зат есім + етістікшь/ғу:
алға шығу, күн іиық(у),
аты шығу, жаны шығут.б.
М ысалы,
күні түсу, араша түсу, күда түсу,
а лға іиығу,күн іиығу,элек ш ығ(ар)у,ақыл кіру,ес
кіру,ой кіру,бой ж ету,коз ж ет у,қол жету,бел
асу, қүлақ асу
т.б.
Дегенмен, бұл етістіктердің катысуымен жа-
салған кұраңды етістіктер
ет, қыл, бөл, кор
көмекші
етістіктерімен салы стырғанда белсенді деп айту
киын.
Ет, бол, қыл, кор
көм екш і етістіктер.
“Ет ”
көмекші етістігі - қазіргі тілде өте белсенді сөзжа-
самдық тұлға.
Ол арқы лы есім сөзден құранды етістік
қаш аннан жасалып келеді. М ысалы,
шүкіріиілік
ет, сабыр ет, сый ет, баян ет, тарту ет, хабар ет,
талап ет, аңыз ет, ант ет, арман ет
т.б.
Бол -
құранды етістігінің кейбіреуінің си-
ноним туынды түбір етістігі бар:
жақсы бол -
жақсар, қүм ар бол - қүмарлан, жария бол -
жариялан, қабыл бол - қабылда, жоқ бол - жоғал,
мерт бол - мерттік, шығын бол - шығындан
т.б.
Қыл -
комекші етістігі арқылы да бірсыпыра
құранды етістіктер жасалады. Қазіргі тілде бұл
ком екш і етістік онім дінің қатары на жатады.
М ысалы:
бастық қыл, аткопір қыл,эңгіме қыл,
дауыс қыл, м азақ қыл, үміт қыл, талқан қыл
т.б.
Көр
- көмекші етістігімен жасалған құранды
етістіктер де тілде жиі кездеседі. М әселен,
азап
кору, айып кору, ар кәру, ел кәру, ес кору, жақсы
кору, жек кору, жапа кору, күн көру, пайда кору,
тең кору
т.б.
Сойтіп, құранды етістіктер сыртқы тұрпаты
ж а ғы н а н да, іш кі м азм ұны ж а ғы н а н б асқа
етістіктермен салы сты рғанда, құрамы озгеше
[есім+көмекші етістік], тілде іс-әрекеттің біртұтас
ұғымын білдіреді:
ғалы м бол, қабыл ал, ес көр,
ағат кет, ант ет, көңіл бол, ғаіиық бол
т.б. тәрізді
создер бір сұрауға жауап беріп, сойлемнің бір-ақ
мүшесі болады. Құранды етістіктердің арасына
басқа создер қосылмайды, егер қосылса, негізгі
ай таты н о й -ұ ғы м д ы б іл д ірм ей д і. Қ ұранды
етістік тер - тұтас күй ін д е бір л е к с и к а л ы қ
мағынаны білдіріп, созжасамның аналитикалық
т ә с іл ім е н ж а с а л ғ а н л е к с и к а л ы қ б ір л ік т е р
(единицалар).
Сонымен,
бол, ет, қыл, көр
етістіктерінің
комекшілік қызметі өзге көмекші етістіктерден бас-
қаш а, бұлардың ең негізгі және ең басты қызметі
- есімдерден құранды етістік тудыру. Олардың
бұл қы зметін әзге көмекш ілер атқара алмайды.
Бол, ет, қыл,
/сө/?етістіктерінің жәрдемімен жасал-
ған құранды етістіктердің сөңғы сыңары етістіктің
фамматикалықжүйесімен түрленіп өтырады. Мы-
салы ,
қызмет ете алмайды, қызмет ете көріңіз,
қызмет көрсетсе екен
т.б.
Құранды етістік жасауға лексикаланған, иди-
өм алан ған тіркестер де қатысады. М ысалы,
зар
қақ, жақсы көр, таяқ же, бас қой, көз сал, жек кәр
т.б. Д үрліккен топ казарманың есіктеріне қарай
көз тігісті
(Есенжанов).
Таяқ жеген
Ж ұмабек
қорлы қты ң кімге корсетіліп ж атқаны н қателес-
пей ұ ғы н ы п ты ... (М үсіреп ов). Е лам анды да
оты рған жерінде
бас салды
(Нұрпейісов). Ш кол-
дан Ботагоз оқудан
қол үзбеді
(М ұқанов). Осы
мысалдардағы
коз тігісті, таяқ жеген, бас салды,
қол үзбеді
деген тіркестер құранды етістікке ж а-
тады, себебі
көз, таяқ, бас, қол
создеріне
тігісті,
жеген, салды, үзбедідеген
етістіктер қимыл мәнін
қосып тұр.
Достарыңызбен бөлісу: