П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| деесім+комекш і етістік
үлгісімен (м оделім ен) ж асалған етістіктердің сыңарлары - етістіктен ж асалған етістіктерден ерекше екенін анық байқаған. Бірде күрделі етістік, бірде тұрақты соз тіркестері құрамында қаралып жүрген құранды етістіктердің өзіндік белгілері мен ерекшелігін, заңдылығын, табиғатын ашу - бүгінгі күннің міндеті. Құранды етістіктер деп есім сөздердің және еліктеуіш сөздердің көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы жасалатын етістіктүрін айтамыз. МЫса- л ы :рүксат ет, талап ет, әсер ет, сөз ет, серік ет, әңгіме ет, кьізмет ет, мақсат ет, жау ет, ант ет, әм ір ет,адам ет,сабыр ет,сэлем кыл,кызмет кыл, бата кыл, риза кыл, әуре бол, азамат бол, аман бол, абай бол, дем ал, кол кой, эн сал, ғалым бол, үлы бол дегендер - есім мен етістіктің тіркестерін ен ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ 401 құратған құранды етістіктер*. Олар бір ғана лек- сикалы қ м ағы наны білдіреді. Құранды етістікті жасауға мынадай көмекші етістіктер қатысады: айт, ал, ат(у), ет, аш(у), қыл, бол, сал, бер, қой, көр, шық, кел, сал, түс т.б. Осы жерде Отеген, Деміңді ал, көзің сал (Жамбыл). Аспаннан күн т'иі қатты (Жароков). Осы ндағы деміңді ал, көзің сал, тіл қатты сияқ- ты құранды етістіктердің құрамындағы зат есімдер көм екш і етістіктермен тіркескенде, белгілі бір септіктерде келеді. Осылайша жасалған құранды етістіктер қимылды білдіреді. Құранды етістік құрылымы ж ағы нан бір-ақ типті: “ес ім + к о м е к іи і е т іс т ік ”. Қ ұ ран д ы етістіктің сыңарларының орналасу тәртібі тіл заң- ды лы ғы на сэйкес қатаң сақталған. Есім бөлігі, яғн и бірінші сыңар әр түрлі соз табынан болып, негізгі м ағы наны ұстап тұрады. Құранды етістік кез келген есім мен комекші етіктіктерден жасала бермейді. Оны жасауға қаты- насатын есімдерде де, етістіктерде де белгілі шек бар, бірінш іден, құранды етістік ж асауға да, н егізін ен , ж ұ р н а қ арқы лы етістік туды руға мүмкіндігі бар есім создер молырақ қаты насса, екінш іден, белгілі бір комекші етістіктер ғана, құранды етістіктер жасайды. Мысалы: адам, мэжбүр, лексемаларының қатарын түзейік: ■ ет . ет қыл бол жаса адам мәжбүр қыл бол ән —»сал жаса С онда әрбір лексем а озінің м ағы н а л ы қ ерекшелігіне сай ғана комекшілерді қабылдайды да, ж аңадан туы ндайтын құранды етістіктің қалыптасуына негізболады. Мысалы: қүрмет қыл **-> қүрмет ет —> қүрметте, эн сал —> ондет т.б. сы ң арлары ны ң ерекш елігіне қарай, құранды етістіктердің сы р-сипаттары да бірдей емес, о л а р д ы ң іш ін а р а е р е к ш е л ік т е р і м ен ай ы р м аш ы л ы к тар ы бар. Ол а й ы р м а ш ы л ы қ есімдерді етістікке ай налды раты н ( “ етістік- тендіретін” ) комекші етістіктердің сипаттарына байланысты. М ысалы, - Рүқсат болса, мен енді қайтайын (Мұртаза). - А ға ,рүқсат етсеңіз, жауа- бын мен берейін (Сонда). Оз еліңе қызмет ететін азамат болып шығасыңдар (Сонда). С оны м ен, қы л, бол, ет, көр - ком екш і етістіктері қазақ тілінде құранды етістік жасау- шы элементке айналған. Олардың қызметі әбден қалыптасқан, ойткені ол коне заманнан бері қарай қолданылып келе ж атқан тәсіл. Қазіргі кезде ет - комекші етістігі оте белсенді қызмет атқарады, құранды етістікте негіз соз есім созден болады. Құранды етістіктерге негіз болатын есім создер байы рғы создерден де, кірме создерден де бола береді. Мысалы: Ояз ақы ры п, эм ір етті (Әуе- зов). Ашығыгі келген Бекболаттар әбден разы бол- дь/(Шәрігюв). Келтірілген мысалдардағы құранды етістікке негіз болған эм ір, разы деген создер араб-парсы тілдерінен енген создер. Құранды етістік - етістіктің аналитикалы қ тәсіл арқы лы ж асалуы ны ң нәтиж есінде тілге қосы лған етістіктердің үлкен бір тобы. Я ғни ол дербес созге тіркесіп, оны ң лексикалы қ мағына- сын озгертіп, бір соз табы нан екінш і соз табына ауыстырады. Мысалы: Жүрегін толтырған қуаныш та, назды мұң мен толқынды ыстық ой да, барлық пердесіз, қы ты қсы з ш ы ны н осы эн г етабыс ет- кен (Әуезов). Сүгір кісісі бұл екеуіне бір айғы р үйірі жылқы беруге уэде еткен (Сонда). Бұл сойлемдердегі табыс еткен, уэде еткен сол сияқ- ты Тйү-ымэлім еткен, қыбыр етпестен, қыбыр ет- пей, арман еткен деген тіркестерді алсақ, қазақ тілінде оларды құранды етістік деп атайды, ойткені мұнда есім созге тіркескен комекш і етістік оған қ и м ы л м а ғ ы н а с ы н қ о с ы п , о н ы е т іс т ік к е а у ы с т ы р ғ а н . Б ұл с о й л е м д е р д е г і қ ұ р а н д ы етістіктердің синонимі: тапсырған, уэделескен, м э л ім д е г е н , қ ы б ы р ла м а с т а н , қ ы б ы р ла м а й , арм андаған деген д ара етістіктер. Бұл дара етістіктердің мэні құранды етістіктерде комекші етістік арқылы берілген, ойткені табыс, уэде, мэлім, арман деген зат есімдерде қимыл мағынасы жоқ. Оны қимылға айналдырған еткен - деген комекші етістік. Құранды етістіктерге негіз болатын есім создерді соз табы ж а ғ ы н а н та л д а с а қ , он да томендегідей жағдай байқалады. Құранды етістікке негіз болатын есім создер: зат есім, сын есім, еліктеуіш создер, сан есім, модаль создер т.б. Қ азақ тілінде құранды етістік жасауға бағытты, қозғалы сты білдіретін: кел,кет,түс,шық,кеш,кір т.б. етістіктер қатысады Зат есім мен қозғалы с етістіктерінен жасал- ған құранды етістіктердің ерекшелігі кеңістік мэнін білдіретін септіктермен байланысқа түседі. Оны томендегі үлгіден (модель) коруге болады. * М үидай қүрылы мдарды И.Е. М аманов жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|