Реңдік және үстеулік мәнді зат есімдер

ЗАТ ЕСІМ
447
бутив (определительный атрибутив), үшіншісін 
үстеулік атрибутив (обстоятельственный атрибу- 
тив) деп атаған. Тілдің кейінгі тарихи кезеңдері 
дамуының нәтижесінде алғаш қы топтан қазіргі 
зат есімдер, екінш і топтан қазіргі сын есімдер, 
үшінші топтан қазіргі үстеулер бөлініп ш ы ғы п, 
олар өз алдына дербес-дербес сөз табын құраі ан.
Сол бір арғы дәуірлердегі біртұтастықтың, 
ортақтықтың ізін біз қазір, әсіресе, зат есімдердің 
кей түрлерін сын есімдер мен үстеулерден ажы- 
ратқан кезде, олардың ара жігіне меже қойып 
аны қтаған кезде жиі байқайм ы з. Осы ж ағы нан 
алып қарағанда сын есімдермен, сондай-ақ үстеу- 
лермен ара жігі үзілді-кесілді, еркін ажырап 
үлгірмеген, со бір әрідегі дэуірлердің табы, ізі 
бойында елеулі дәрежеде сақталып қалған есім 
сөздердің бір парасы - зат есім десек болады.
Заттың атауы ретінде жұмсалатындықтан зат 
есімдер, әлбетте субстаніты (затты) білдіретін 
сөздер болатыны белгілі. Ешқандай тұлғалық ен- 
таңбаның кемегінсіз-ақ олар сол түбір қалпында 
тұры п-ақ заттың атын білдіре алады. М эселен, 
көз
деген дене мүш есін білдіру үшін осы заттың 
аты боп келетін 
көз
созінің белгілі бір морфоло- 
гиялық көрсеткішті қабылдауы шарт емес.
Реңдік мәнді туынды зат есімдердің біразы- 
ның пайда болуында есім создерге ж алғанатын 
күрделі қосы м ш а - 
сымак
ж ұрнағы ны ң қызметі 
зор. Бір нэрсенің, кісінің бойы ндағы сапаны ң, 
қасиеттің ж арытымсыз, мардымсыз күйде, бол- 
машы ғана екенін корсететін осы ж ұрнақ арқы - 
лы жасалған есімдер тілімізде аз емес, 
батырсы-
мак, ақынсымак, адамсымак, әкімсымак, үйсымақ,
көлсымақ
секілді создер реңдік мэні бар зат есім- 
дердің осы тобы на жатады. К әп ы ңғайда осы 
жұрнақтың комегімен жасалған есімдердің реңдік 
іцәнінің -қекесін, эжуа түрінде айгылаты ны, бір 
нэрсеге, іске тақымы толмаушылықты білдіретін 
кездері де бар.
Реңдік мэнді есімдер тудырудағы қызметі 
сонш алы қ елеулі болмаса да, оған белгілі дэре- 
жеде қатысы бар қосымшалар қатарында нәрсенің, 
адамның бойында нақтылы бір қасиеттің жоқты- 
ғын білдіретін 
-сыз
(-сіз)
қосымшасы мен 
бей -, на-
тәрізді бірлі-жарым префиксті де атай кетудің 
орайы бар. Негізінен алғанда қазақ тіліндегі 
-сыз
жұрнақты создер зат есімнен горі сын есімге таң- 
дық, ойткені олар сойлемнің басқа мүшелерінен 
гөрі аны қтауы ш қы зметінде кобірек жұмсала- 
ды. Ә рине, оларды ң сойлем нің бастауыш , то- 
лықтауыш сияқты мүш елерінің қы зметін ат- 
қаратын кездері де ж оқ емес, мұндайда олардың
заттық мэнге ие болатыны айтпасақ та түсінікті.
Парсы тілінен ауысқанбей-, 
на-
префикстері- 
мен келетін создер қазақта аса коп емес, саусақ- 
пен санарлық қана. Сондықтан олардыңтіліміздегі 
қызметін соз тудыру жүйесінен горі лексикалы қ 
құбылыс аясында деп қарауға болады. Өйткені 
бұл создердің кобі сол префикстердің озімен бірге 
қоса ауысқан. Олар: 
надан, нэмэрт, нақүрыс, нақақ,
бейбақ, беймәлім.
М ысалы: 
Күңгірт коңілім сырласар
Сүрғылт тартқан бейуаққа,
Томен қарап мүңдасар
Ой жіберіп ж ан-ж аққа
(Абай).
Осында соз болып откен реңдік мэндегі есім- 
дерден тыс үстеулік мәнге ие де есімдер тобына 
кіретін біраз соз бар. Ж ы лды ң торт мезгілін 
білдіретін\-б/с, 
жаз, күз, коктем, жазғытүрым
, күн 
мезгілін білдірегін 
азан, таң азан
, 
боз ала таң, түс,
ерте, шаңқай түс, кеш, ымырт, іңір, ақиіам
, сон- 
д а й -а қ /с т с , 
ертең, бүгін, биыл
секідді сөздер осын- 
дай үстеулік мэні бар есімдер қатарында. 
Қыс ерте
түсті, жаз иіықты, ымырт үйірілдіде
ген тәрізді 
сойлем құрылымды түйдектердің құрам ы ндағы
қыс, жаз, ымырт,
тутдегендердің затесім екенінің 
басы ашық. Алайда өсы іспетті сөздердің сөйлемде 
қөлданылу ыңғ айына қарай заттық (субстанттық) 
м ағы надан үстеулік м ағы н аға қарай өйыстап, 
пысықтауыш қызметіне ауысып өтыратыны да 
ш ынды қ. М эселен, 
қыс қысыл, жаз жазыл
(ма- 
қал) дегендегі 
қыс
пен 
жаз
бұл жерде заттық 
мағынадан гөрі мезгіл мағынасын білдіруге бейім. 
С онды қтан кей зерттеушілер мұндай сөздерді 
мезгіл үстеулері қатарында қарастырады. Деген- 
мен олардағы бастапқы субстантгық мэнді де 
ж оққа ш ығаруға, әрине, болмайды.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: