П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 455
3.2.2. Зат есімнің тәуедденуі Сөздің тәуелденуі деп нақты лы бір заттың кімнің меншігі екенін білдіретін грамматикалық белгіні айтады. Тәуелденіп тұрған зат есімнен әрі біреудің иелігіне жататын сол заттың өзі, әрі оны иемденуші адам - мұның екеуі де қоса ұғыныла- ды. Тәуелдік категориясы - өзге жүйедегі тілдер- ден (мәселен, орыс тілінен) түркі тілдерді типо- логиялы қ ж ағы нан оқшаулап тұратын басты бір грамматикалық ен-таңбаны ң бірі. Көп тілдерде тәуелдік м ағы на түркі тілдеріндегі сияқты сөз ішінде болатын м орфологиялық құбылу арқылы емес, ол сөзге бөгде сөздердің тіркесуі пайда бо- лады. Демек, ондай тілдерде тәуелдік м ағы на ту- дыру үшін, әлбетте, екі сөз керек. Ал түркі тілде- рінде белгілі қосы м ш алардан негізгі, яки туын- ды түбірге жалғауды ң ө зі-ақ мұндай м ағы наны беру үшін жеткілікті. М әселен, көйлек дегеннің өзімізбен бірге сөйлесіп о ты рған адам ға тән бұйым екенін көрсетпек болсақ, оны ң атауышы зат есім көйлек сөзіне көйлегің деп -ің қосымш а- сы н ж а л ға й м ы з. С о н д а еш б ір сы рт сө зд ің ж әрдем інсіз-ақ бұл сөздің бір өзінен көйлек де- геннің тыңдауш ы ж аққа менш ікті нәрсе екені аңғарылатын болады. М ұның былай болуы түркі тілдеріндегі тәуелденіп тұ р ған соз біреудің меншігі болып табылатын затты білдіреді де, оған ж ал ған аты н тәуелдік ж алғауы м енш ік иесін білдіреді. Тәуелденіп отырған көйлегің деген сөзде м ағы налы қ тұрғы дан да, сол секілді құры лы м- ды қ тұрғыдан да бір-бірінен бөліп көрсетуге ке- летін екі элем ент бар. О ны ң бірі - көйлек деген сөз арқылы көрініп тұрған менш іктелінетін зат та, екіншісі -ің деген қосымш а арқылы көрінетін сол заттың иесі. Асылында, тәуелдік категория- ^сын түз^тін тіліміздегі басты белгінің өзі де осы сияқты екі бірдей м ағы наны ң бір ғана сөздің бойы на сьійысуы. Бұл категорияға зат пен оны иеленушінің арасындағы қарым-қатынасты көрсе- тетін категория деп аны қтам а берілу себебі де осы қасиетінен. Сөзге тәуелдік м а ғ ы н а беретін арнаулы қосымш алар тәуелдік жалғауы деп аталады. Тә- уелдік жалғауының әрқайсысы жіктеу есімдікте- рімен м ағы налы қ іліктестікте айтылып, грамма- тикалы қ үш ж аққа тән болып келеді. Тіліміздегі тәуелдік жалғауларын фонетикалық жағынан екі топқа ажыратуға болады. О ның бірі - тәуелдіктің дауы ссы з ды бы стан басталаты н нұсқасы да, екіншісі - дауысты дыбыстан басталатын нұсқа- сы. Мұның алғашқы тобы аяғы дауыстыға біткен сөздерге, соң ғы тобы - аяғы дауыссыз ды бы сқа біткен сөздерге жалғанады. Олардың әрқайсысы мынадай: 1-жақ: -м, -мы з, -міз -ым, -ім, -ы м ы з, -іміз балам, баламыз інім, ініміз 2-жақ: -ң , -ңы з, -ңіз балаң, балаңыз інің, ініңіз 3-жақ: -сы , -сі баласы інісі малым, малымыз елім, еліміз -ы ң, — ің, -ы ңы з, -іңіз малың, малыңыз елің, еліңіз -ы, -і малы елі Тәуелдік жалғаулы сөз жекеше мағынада да, көпш е м ағы н ада да қолданыла береді. Бірақ тәуелдеулі сөздің жекеш елік, көпш елік мэнінде болатын мына секілді ерекшелікті ескеру керек. Әдетте меншіктелетін заттың жекеше, көпше ма- ғы наға ие болуы бар да, меншік иесінің жекеше, көпше м ағы наға ие болуы бар. М ұның меншік иесінің көптігін білдіретін түрін ортақ тәуелдеу деп, меншік иесінің жалғыз екенін бідціретін түрін оңаша тәуелдеу деп атайды. Өйткені ортақ тәуелдеуде мен- шіктелетін зат әр уақыт бірнеше субъектінің ортақ меншігі ретінде ұғынылады да, оңаш а тәуелдеуде бір ғана субъектінің тек өзіне тән, дербес меншік ретінде ұғынылады. Мәселен, үйім деген сөздегі о ң а ш а тәуелдеу ж а л ға у ы н ы ң м а ғ ы н а с ы н а н объектінің тек сөйлеуші адамның өзіне тән меншікті нәрсе екенін бітсек, ушл/й дегендегі ортақ тәуелде- нуден осы объектіге сөйлеушімен қоса басқа адам- дардың да иелік ететіні білінеді. Коптік жалғауы тәуелдіктің оңаш а түріне де, ортақ түріне де ж алғана береді. Егер тәуелдеулі сөздің құрамындағы көптік жалғауынан менш ік иесінің көптігі ұғы ны лмай, менш іктелетін зат- тың көптігі ұғынылатын болса, мұнымыз оңаш а тәуеддеу болады. Ал, керісінше, бұл жердегі көптік жалғауы , меншіктелетін зат мейлі біреу, мейлі одан көп болсы н, әйтеуір, м енш ік иесінің көп екендігін білдіретін болса, м ұны м ы з ортақ тә- уелдеу болады. Бұл арасы қаншалық түсінікті бол- ған ы м ен , дәл осы ндағы көптік м ағы н ан ы ң тә- уелдеулі сөздің қай элементіне қатысты екенін ажыратудың өзіндік қиы нды ғы да бар. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|