П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 4ЭІР
м и г ч у и л и і пп күйінде дербес мағыналы сөз ретінде қолданыл- майтыны мәлім. Бұлай болуы - олардың ілік сеп- тіктегі сөзбен тіркесіп, ұзақ уақыт көмекш ілік қызметте жұмсалуының нәтижесі. Бұлардың ішінде арт деген нұсқаның арт жақ деген тіркестің құры- лымында тәуелдік жапғауынсыз айтылатыны бар. Басқаларының бұлайша қолданылуы байқалмай- ды. К ө м е к ш і есім д ерд ің қ а т а р ы н а ж ататы н сөздердің бәрінің көм екш ілік қы зметте ж ұмса- луы біркелкі емес. Біры ңғай көм екш і есім қы з- метінде жиі жұмсалатын сөздер бар да, көмекш і есім қы зметінде тиіп-қаш ы п, іш інара жұмсала- ты н сөздер бар. А лғаш қы топқа енетін сөздер қатарында аст, үст, алд, арт, жан, маң, іш, сырт, тұстэрпт сөздерді атауға болады, ал айнала, бет, бой, шет тәрізділер мұның екінші тобына кіреді. Лексикалық жағынан алғанда, қазақ тіліндегі көмекш і есімдерді білдіретін м ағы н асы н а бір нәрсенің үстіңгі, астыңғы жағын, аддыңғы, артқы ж ағы н, шеті мен жанын, айналасын, ішкергі тұсы мен ортаң ғы тұсын білдіретін ы ң ғай ы н а қарай біз төменде оларды шартты түрде горизонталь бағы ттағы кеңістік қатынасты білдіретін, верти- каль бағы ттағы кеңістік қаты насты , көлемдік кеңістік қатынасты білдіретін көмекші есімдер деп бергенді қолайлап отырмыз. 1. Горизонталь бағыттағы кеңістік қатынас- ты білдіретін комекші есімдер. Б ұған алды, арты, касы, жаны, маңы, түсы, шеті, жан-жағы, айнала- сы, төңірегі секілді сөздер жатады. Енді осылар- дың әрқайсысының лексика-грамматикалық мән- мағы наларына тоқталып өтелік. АЛДЫ. Адамның беті қар аған , белгілі бір нәрсенің алды ңғы ж ағы н білдіреді. Барыс септікте қолданылған кезде етістік ба- яндауыш арқылы танылатын қимылдық, істің бір нэрсенің алдыңғы ж ағы на қарай бағытталғанын көрсетеді. Мысалы: Ол атының басын қақпаны ң дәл алдына келіп тежеді. Алдыңа қара. Домбыраны Ахметтің алдына қойды (Сейфуллин). Жұмыстан қайтар кезіңде кеңс ъалдына барасың (Әлімбаев). Ж атыс септігінде айтылған алдында көмекші есімі істің, қим ы лды ң, я заттың м екен-ж айы н, орны н, тұрған жерін білдіреді. М ысалы: Ауыл- дың орта шеніндегі бір үйдің алдында үйме-жүйме кісі (М айлин). Алдында қы м ы з, ақ ж асты ққа ш ынтақтап болыс жатыр (Мүсірепов). Ж атыс септіктегі алдында сөзінің мекендік мағынадан тыс мезгіл мағынасында да қолданы- латын кездері бар. М ұндайда ол мезгілдік мәнді сөздермен тіркесіп, бір істің, жұмыстың басталар кезеңін, алғаш қы уақытын көрсетеді. М ысалы: Абай кеш батар алдында Баймағанбетті жіберіп, Әбішті ш ақыртып алған (Әуезов). Басқа облыс- қа ауысар алдында достар тағы да бас қосқан (Төлешов). Қ ы зы қ та, білім де алдыңда (Бега- лин). Алды көмекші есімнің жоғарыда корсетілген септіктерден тыс озге септік жалғаулары нда да айтылатын кездері бар. Атау септігінде келуі: Есіктің алды тап-таза. Ілік септігінде келуі: Есік алдының карын тазалады. Ш ы ғы с септігінде келуі: Қонактыңалдынан шығып қолын алды. Ком ектес септігінде келуі: Ү й-үйдің алды- жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|