П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 452
МОРФОЛОГИЯ қалай, қалайш а жүзеге асқаны н, бір нәрсенің қосы м ш а үстеу м әнін көрсетеді. “Таңбалы тас” әңгім есінің үстіне түскеніне Сәтжан аса қуанды (Бегалин). Ж аты с сеп тігін д е қ о л д а н ы л ғ а н үст інде көм екш і есімі іс-әрекеттің бір н әрсенің үстіңгі жағында өткенін білдіреді. Үстөлдің үстінде буда- буда қағаздар. Үстінен көмекші есімі ш ығыс септігінде қол- д ан ы л ған кезде істің, қим ы лды ң бір нәрсенің үстіңгі ж ағы н ан , ж оғары ж ақ бетінен басталға- ны н білдіреді. Ө зеннің үстінен салы н ған көпір. М ұнараны ң үстінен дүрбі салды. К өм ектес септікте қолд ан ы лған кезде де кеңістік мәнін береді. Мысалы: Көпірдің үстімен жүріп келеміз. А СТЫ көм екш і есімі дербес м ағы налы сөз ретінде жұмсалған кезде тек грамматикалық сеп- тіктерде ғана айтылады. Оның көм екш ілік қы з- метте қолданылуы олардың кеңістік мәнді септік- терде келуімен шарттас. Барыс септіктегі астына көм екш і есімі іс- қим ы лды ң бір нәрсенің астыңғы ж ағы н а қарай- ғы бағытта жүзеге асқандығын көрсетеді. Бұршақ- тай б ораған о қ астына қарай кіріп келе жатыр (М үсірепов). Ш аң астына қараса, айш ы қты ала ту көрді (“Алпамыс”). Ж а ты с с е п тік те қ о л д а н ы л ғ а н аст ы нда көм екш і есімі іс-әрекеттің қай жерде болаты н- д ы ғы н білдіреді. Мысалы: Асан мен Үсен қыр астында ойнап жүріп, ескерілмей жұртта қалады (Алтынсарин). Ай астында ақш ыл дала қызусыз, ж ары қсы з бір бұлдыр сәуле береді (Әуезов). Ш ы ғы с септікте қолданылуы: Д өң астынан мотор шуылы естілді (“М айдан”). Табыс септігінде келуі: Су астын тексеріп ш ы ққан барлаушылар... (Мүсірепов). К өм ектес септікте келуі: Ж ердің үстімен келіп, астымен қайту (М әтел). Б Е Т І есімі де кеңістік септіктерде қолданыл- ған кезде үсті көмекші есімі секілді іс-әрекеттің, қимылдың бір нэрсенің бетінде, үстіңгі ж ағында болғанды ғы н білдіреді. Барыс септікте айтылған бетіне көмекші есімі іс-қим ы лды ң қандай нәрсенің үстіңгі ж ағы на бағытталғанын білдіреді. Барыс, табыс септікте қолданылуы: Жергілікгі халық бұл өзеннің бергі бетіне егін салады екен де, арғы бетін мал жайылымы етіп ұстайды екен. Т Ө Б Е С І көмекші есімі де м ағы насы ж ағы - нан үсті, бвт/дегендерге жақын. Барыс септігін- де айты лған төбесіне көмекші есімі іс-қим ы л- дың қай б ағы тқа қарай беттегенін, беталысын көрсетеді. С ам ат үйдің төбесіне ш ы ғы п тұрған еді (Ж ұмағұлов). Т Ү БІ сөзі көм екш і есім қызметінде жатыс септігінде жиі қолданы лы п, іс-қим ы лды ң бір нәрсенің төменгі ж ағы нда, жанында, м аңайы н- да, ең соңында, ақырында болғандығын білдіреді. Мысалы: А рбаны ң түбінде Алтынгүл сиыр са- уып отыр (М айлин). М ұхит пен су түбінде әр түрлі балықтар мен жануарлар өмір сүреді (Құма- рова). Өзге септіктерде қолданылады: Бұл мәселенің түбі ж ақсы лы ққа апармайды. 3. Көлем дік кеңістік қаты насты білдіретін көмекші есімдер. Бұған іші, сырты, ортасы, арасы дегендер жатады. ІШ І көмекш і есімі барыс септікте қолданыл- ғанда іс-қи м ы лды ң бір нәрсенің ішкі ж ағы на қарай бағытталғанын білдіреді. Мысалы: Кең, әрі ж ары қ бөлмелердің ішіне масатыдай құлпы рған кілемдер төселген. Ш ы ғы с септікте қолданылуы: Әйелдердің ішінен ш ешесін іздеді (Бақбергенов). С Ы Р Т Ы көм екш і есімі іс-қи м ы лды ң бір объектінің сы рты нда, сыртқы ж ағы нда болған- ды ғы н білдіреді. М ысалы: Ол үй сыртында ұзақ тұрып қалды... (Бақбергенов). АРАСЫ . Бары с септігінде қолданы луы на мысал: Текедегі ұлықтар... ел арасына бүлік са- лып жүр (Бақбергенов). О Р Т А С Ы . Ж аты с сеп тігін де келуі. Көп кісінің ортасында тұрған әкесінің түріне... көзі түсті (Бақбергенов). Барыс септікте қолданылуы: Қаланың орта- сына қарай бұрылды. Кейде барыс септікті ортасына көмекші есімі мезгіл м ағы насы нда қолданылады. Оны түн ор- тасында ж ұм ы сқа ш ақы ры п алды. Ш ы ғы с септігінде қолданы лған ортасынан көмекші есімінің де мезгіл, мөлшер м ағы насы н- да қолданылатын кезі бар. Түн ортасынан ауа бергенде... Бұл көмекш і есім де барлық септік ж алғауы нда айты лады. Баяндауыш қы зметінде 3-жақ нөлдіктұлғада қолданылады. Ж оғарыда айтылғандардан, келтірілген мы- салдардан көмекш і есімдердің атау формасынан бастап барлық септік жалғауларында қолданыла- ты нды ғы н байқаймы з. С оны ң ішінде олардың көмекшілік қызметте жұмсалуы, көбінесе, кеңістік мэнді септіктерде жұмсалуымен байланысты. Грамматикальіқ септіктерде қодданылған көмекші есімдер объектілік қатынаста да, анықтауыш тық қатынаста да, субъектілік-грамматикалық қаты- наста да қолданы ла алады. М ұндай қатынаста қолданылған көмекш і есімдер көмекш ілік қы з- меттен гөрі дербес м ағы налы сөз ретінде қолда- нылуға бейім. Зат есім нің өзге л екси кал ы қ топтары нан көмекші есімдердің басты бір ерекшелігі - оның барш асыны ң тіліміздің байы рғы сөздері болуы. Көмекші есімдердің лексикалық құрамында кірме сөз атаулы мүлдем жоқ. Қ азақ фразеологизм- дерінің, мақал-мәтелдерінің құрамында көмекші есімдерді жиі кездестіретініміз осыны ң айғағы . жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|