П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

ЗАТ Е С ІМ
451
Бұл көмекш і есімдер ш ы ғы с септігінде іс- 
әрекеттің, қимылдың қай нәрсенің, қай объектінің 
ж анынан басталғанды ғы н көрсетеді. Мысалы: 
Абайдың 
қасынан
асы ға ш ы ққан (Әуезов).
Бұл көмекші есімдер жоғарьщағылардан тыс 
ілік, табыс, көмектес септіктерінде де қолданы - 
лады.
М А Ң Ы //М А Ң А Й Ы , ТҮСЫ , Ж А Н-Ж АҒЫ , 
АЙНАЛАСЫ , Т Ө Ң ІР Е Г І. Ж оғарыдағы 
қасы,
жаны
дегендермен мағыналас көмекші есімдердің 
бір тобы - осы сөздер. Септік тұлғаларында мына 
секілді мағыналарды білдіреді.
Барыс септік тұлғалы мұндай комекші есім- 
дердің негізгі м ағы насы - істің, қим ы лды ң бір 
нәрсенің төңірегіне қарай бағытталғанын білдіру. 
Мысалы: Ол ош ақ 
манына
отын жинап жүр. 
О тырғыш тардың 
түсына
келгенде Алма алға оза 
берген мені тоқтатты (Әбдіков). Жауырын 
түсы-
на
жамау түскен қы зы л гүлді шыт көйлегі жел- 
біреп көлбеңдеп жүр (Сүндетов). Ол асатаяғы на 
сүйеніп тұрып 
айналасына
көз тастады (Газет- 
тен).
Ж атыс септігі тұлғасы нда айты лғанда істің, 
қимылдың бір нәрсенің жанында, қасында бол- 
ғаны н көрсетеді. Ауылдың 
түсында
мал көріне 
қоймады. Алыстан қарағанда үй 
маңында
ешкім 
көрінбейді (Әбдіқалықов). Сұрақ пен жауап осы 
мәселе 
төңірегінде
(М усин).
ТҮ СЫ көмекш і есімі жатыс септікте қолда- 
ны лған кезде кейде мезгіл м ағы насы н көрсетуі 
де мүмкін. Еркежан бүгін бұл зорлықтың 
түсында
жылаған ж оқ (Әуезов).
Ш ығыс септігінде жұмсалуына мысал: 
Күнде
таңертең қаланың ж ан-ж ағынан осы м еқт епке
жарқын жүзді жастар ағылады
(Газеттен).
Табыс септігінде жұмсалуына мысал: 
Ол қазақ
баласының оңтүстігіне барып Мойынқүм мен Арал
төңірегін кезді
(М үсірепов).
Бұл көмекші есімдер өзге септіктерде де қол- 
данылады.
Атау септігінде келуі: 
Ауыл маңайы т олған
мал.
Ілік септікте келуі: 
Керегенің түсының бәрі
кілем екен.
Ш Е Т І. Дербес м ағы налы
шет
зат есімінің 
де көмекш і есім қызметінде жұмсалуы тілімізде 
жиі байқалады. М ұндай зат есімнің бәрінің атау 
күйін біз тәуелдік жалғауының үшінші жағында 
алып отырмыз. Бұлай етуіміздің себебі түсінікті, 
өйткені зат есімдердің бұл тобының көмекші есім 
қызметінде қолданылуы олардың тәуелдік жал- 
ғауында келуімен шарттас.
Б а р ы с ж а л ғ а у ы н д а а й т ы л ғ а н
ш ет інде
көмекші есім істің, қимылдың бір нәрсенің шет- 
кей ж ағы на, жиегіне, ернеуіне қарай бағыттал- 
ғаны н білдіреді. М айор оларды қаланың арғы
шетіне
жіберді (М омышұлы). 
Шетіне
орамалдың 
түйдім сусар (“Жамбас сипар” әні). Жазушы өзіне 
келген почтаны да столының сол жақ 
шетіне
қояды 
екен (Нұршайықов).
Ж атыс септігінде қолданылған 
шетінде
есімі 
іс-қимылдың қай нәрсенің ж иек жағында, ернеу 
ж ағы нда б олғанды ғы н білдіреді. О құрғы ры ң 
қаланы ң қиы р 
шетінде
екен (Газетген).
Ш ығыс септігінде айтылуына мысал: Желдің 
өтінен, елдің 
шетінен
келе жатырмыз.
Табыс септігінде қолданылуы: 
Жолдыңшетін
ала жүрді.
Комектес септігінде қолданылуы: 
Жолдың
иіетімен жүрді.
Б О Й Ы комекші есімі іс-қим ы лды ң, бір зат- 
тың, нәрсенің, я геоф аф и ялы қ объектінің ұзына 
бойына, оңіріне қатысты екенін білдіреді.
Б ары с сеп тігін де қо л д ан ы л у ы н а мысал: 
Болменің ұзына 
бойына
тақтай тосеп шықты. 
Бақанас озені 
бойына
сығылыса қонған ауыл (Ле- 
керов).
Ж атыс септігінде келуі: Кокш етаудың 
бой-
бшдоалтын коп екенін білеміз (М ұқанов).
Ш ы ғы с септігінде қолданылуы: Озен 
бойы-
нан
қы рға қарай беттеген (Әуезов).
Комектес септікте қолданылуы: Кош е 
бой-
ларымен
жоғары орлеп келе жатты (Сейфуллин).
Б О Й Ы комекш і есімі кеңістік мәнді септік- 
терден ты с табыс септігінде қолданы луы да 
мүмкін, мұндай жағдайда ол іс-әрекеттің болған 
жері не нәрсенің, қандай объектінің бойына қатыс- 
ты екендігін білдіреді. Ж аңбы рш ы ауылы ұзын 
бір сайдың 
бойын
орлей қ о н ған екен (М үсіре- 
пов). Ол Тарбағатай ж әне Ж етісу 
бойларын
ара- 
лаған (Елеусізов). Бұл комекш і есім ілік септікте 
де қолданылады: 
Өзен бойы қүладын.
2. 
Вертикаль бағы ттағы кеңістік қатынасты 
білдіретін комекші есімдер. Бұған 
асты, үсті, беті,
түбі
секілді комекші есімдер кіреді.
ҮСТІ. Барыс септікте қолданы лған кезде 
үстіне
комекші есімі іс-әрекетгің бір заттың асты- 
на қарама-қарсы ж ағы на, үстіңгі бетіне, жоғары 
жағына бағытталғанын білдіреді. Серігіміз екеуміз 
ауладағы жаңа тасып әкелінген піш еннің 
үстіне
жатгық (Қанахин). Азын-аулақ тағамдарының бар- 
лы ғы н үстел 
үстіне
қойды (Дүйсенов).
Кейде 
үстіне
комекш і есімі барыс септікте 
тұрып істің, оқиғаны ң болған орнын емес, оның

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: