біз (дер), сендер, сіз, сіздер,
олар
сөздерінің озге де есім создер сияқты , есім
создермен бір ізде септелуі де, екінш іден
-н
ды-
бысына біткен
мен, сен, ол (он)
сөздерінің біраз
өзіндік ерекшеліктерімен септелуі.
Септеу үлгісіндегі бірінші ерекшелік -
н
ды-
бысының қазақ тіліндегі ілік, барыс, табыс, шы-
ғы с сеп тік ж алғаулары н да түсіп қалуы. Ол,
біріншіден, қазақ тілінің жатыс септігіндегі
мен-
де, сенде, онда
сөздерінде сақталып отырылатын
ндыбысынан көрінсе, екіншіден, өзге түріктілде-
ріндегі басқа да септіктерде сақталып отырыла-
тын
н
ды бы сы нан аны қ байқалады.
М ысалы: барыс септігі қазіргі өзбек тілінде
менга, сенга, унга,
ұйғы р
тіліндеунинға
болып
айтылады. Ш ы ғы с септігі қазіргі азербайжан,
ноғай тілдерінде
мәндән, сәндән, ондан;
құм ы қ,
қарачай, қы рғы з тілдерінде
менден, сенден, ан-
дан;
озбек тілінде
мендан, сендан, ундан
деген
сияқты
н морфемасын
сақтай қолданылуы, әри-
не, тегін заңды лы қтар емес. Бұл ж ағдайларды ң
бәрі де түптей келгенде, қазіргі кезде айтылу нор-
масынан сы р тқал ған ілік, барыс, ш ығыс, табыс
септіктеріндегі
н морфемасының
бір кездерде
қазақ тілінде де септік жалғауларының алдында
түсірілмей қолданылғанын анық аңғартады. Бұған
қосымш а, кейбір ескерткіштерде ілік септігінің
мәннің, сәннің
болып қолданылған дағдылары да
кездеседі. Демек, бұл фактілер қазақ тіліндегі
мен,
сен, ол
жіктеу есімдіктерінің септелу жүйесінде
қы сқарта, ықш амдай айтылу бағытында,
мәннің
> мә-нің, сәннің > сә-нің
деген сияқты
н
дыбы-
сының түсіп қалғаны н толық дәлелдей алады.
Септеу үлгісіндегі екінші ерекш елік - барыс
септігінде н ды бы сы ны ң пайда болуы. Барыс
септік жалғауының түрлері мен даму жүйесі жай-
лы көптеген пікірлер кездеседі. Бұл пікірлерді
жүйелей келгенде, негізінде үш салаға топтауға
болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
