П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 1.2.2. Синтаксистік байланыс қүралдары
Сөз тір кесін ің қүрам ы н дағы сөздер бір- бірімен қалай болса солай қатарласа бермейді. О л ар д ы ң б ір -б ір ім е н м а ғ ы н а л ы қ ж ә н е синтаксистік байланысы болуы қажет. Сөздердің синтаксистік байланысын сөз ет- кенде оның екі тәсілі болатынын ескеру керек. Олардың бірінш ісі - анали ти калы қ тәсіл де, екіншісі - синтетикалық тәсіл. Сөздер аналитикалық тәсіл арқылы байла- нысқанда, олар қосымшаны қажет етпейді, оның есесіне ол сөздердің байланысуына интонация, сөздердің орын тәртібі және шылау көп көмегін тигізеді. Сөздер интонация арқылы байланысқанда, дауыс ырғағына, әуеніне ерекше коңіл бөлінеді. Дауыс екпіні немесе логикалық екпін дүрыс қойыл- 588 СИНТАКСИС маған жағдайда қай сөздің қай сөзбен тіркесіп түрғанын ажырату қиы нды ққа түседі. Ллшагыр ауылга қайт ар кун ді қат т ы сагынатын еді (Мүсірепов) сөйлемін айқын түсіну үшін дауыс екпінін дүрыс қоюдың мәні ерекше. Егер Алша- гыр сөзінен кейін сәл кідіріс жасалған болса, са- ғыныш иесі сол (Алшағыр) екені даусыз. Олай етпей, Алшагыр ауылеа қайтар кунді деген тізбекті түтас бір интонациямен айтқанда, сағыныш иесі Алшағыр емес, басқа біреу болып шығады. Осы- ған сәйкес сәз тіркесі де өзгерер еді: Алшагыр сагынатын еді және Алшагыр ауылга қайтар кунді сагынатын еді. Бірінші жағдайда сәйлемнің бас- тауышы Алшагыр болар еді, екінші жағдайда бас- тауыш бүл сөйлемде айтылмай, жасырын түрған ботен біреу болар еді. Дәлірек айту керек болса, бірінші нүсқада өзі ауылға қайтар күнін Алша- ғыр сағынатын болып шығады да, екінші жағ- дайда Алшағырдың ауылға қайтар күнін белгісіз біреу сағынады деген ой келеді. Арай баласының бул қупиясын біле алмай, ішінен іиалына урсып жатты (Мүртаза) деген сөйлемдегі Арай мен баласының создерінің арасындағы инто- нацияның қызметі туралы да осыны айтуға бо- лады. Демек, Арай сөзі мен баласының сөзінің тіркесінің немесе біле алмай сөздерімен тіркесетінін білу үшін интонацияның дүрыс қойылғаны жөн. Ш ы гарм аны ң м азм үн ы н а қар аған да, Арай - сөйлемнің бастауышы, яғни біле алмай сөздерімен тіркесуге тиісті. Басқа жағдайда, айталық, бала- сының сәзімен тіркессе, Арай сөзі бастауыш бола алмайды. Сонымен, Арай мен баласының арасын- да интонация болса, Арай біле алмай сөз тіркесінің қүралатынына көз жеткіземіз де, ондай интона- ция болмай, алдыңғы екі сөз бірдей әуенмен ай- тылса, Арай баласының деген соз тіркесін жасап, қатеге үрынамыз. Аналитикалық байланыс тәсілінің бір түрі - сөздердің оры н тәртібі арқы лы байланысуы. Мүндайда бір-бірімен тіркескен сәз тіркестерінің қүрамындағы создердің орын тәртібі қатаң сақ- талуы тиіс. Олардың орындарының ауысуы не мағыналық өзгеріске үшыратады, не мағынасыз- ды қ тудырады. Айталық, улкен бөлме тіркесін бөлме улкен деп алмастыруға болады, бірақ сол алмастыруға сәйкес мағына да озгеріске түседі: улкен бәлме дегенде анықтауыштық қатынас бол- са, бөлме улкен дегенде предикаттық қатынас бар. Ақылды бала, көгілдір аспан, сур машина деген соз тіркестерін бала ақылды, аспан көгілдір, ма- иіина сур дегендей өзгерістерге түсіргенде де, осы- ны айтуга болады. Ал кешеден бері жазып отыр, қызықтыра әңгімелейді деген сөз тіркестерін ілгерідегідей өзгерткенде, бір қарағанда, мағына- сыздық тууы мүмкін ( жазып отыр кешеден бері, әңгімелейді қызықтырып), әйткенм ен, әлдебір сөзге лөгикалық екпін түсіру мақсатында мүндай сөз тіркестерінің коркем, публицистикалық шы- ғ а р м а л а р д а , а у ы зе к і со й л еу д а ғ д ы с ы н д а кездесетіндері бар. Нормативтік грамматиканың талабы бойынша өсы нүсқалардың алдыңғылары дүрыс болады: Именіп көптен, Сақтық қып еппен, Тасалама бойыңды! Ашынса етің, Ашылмақ бетің, Тірі көмбей бойыңды. Журегіңнің жарасын, Көрсет журтқа, қарасын! (Байтүрсы нүлы). А налитикалы қ тәсілдің келесі түрі щылау арқылы байланысу болып табылады. Байланыс- тың бүл түрінде жалғаулықтар мен демеулер сөз тіркесінің қүрамындағы сөздерді мағыналық жа- ғынан бір-бірімен үластыруда елеулі қызмет ат- қарады. Отан ушін отқа тус, куймейсің (Мөмыш- үлы); Елеңдей қарасып, ақтар да тілмаш арқылы бул хабарды есітіп, апыл-қупыл аттана жөнелді (Сейфуллин) деген мысалдардағы отқа тус, есітіп сөздері бағыныңқы сыңарларымен ушін, арқылы сөздерінің жәрдемімен байланысып түр: Отан ушін отқа тус; тілмаш арқылы есітіп. Сөз тіркесі қүрамындағы сөздердің жалғау- лар арқылы байланысуы синтетикалық байланыс деп есептеледі. Қ азақ тілінде жалғаудың септік, тәуелдік, жіктік және көптік деп аталатын төрт түрі бар екендігі белгілі. Осылардың қай-қайсысы да сөз тіркесін қүрауға өз мүмкіндігінше қызмет атқа- рады. Осы жалғаулардың ішінде ерекше қызмет атқаратыны - септік жалғаулар. Септік жалғау- ын жалғаған сөздер әдетте, соз тіркесінің бағы- ныңқы сыңары болып келеді: аңга шықты; жол- дасымен сөйлесті; ушақпен келді; тапсырманы орындады. Осындағы барыс ( аңга ), көмектес (жол- дасы м ен, у іи а қ п е н ) , таб ы с ( т апсы рм аны ) с е п т ік т е р ін д е к е л ге н с ө зд е р м е н т ір к е с к е түскендіктен, басыңқы сыңарлардағы создермен олардың байланысы соз тіркесін қүрап, белгілі мағына тудырып түр. Тегінде, септелу - зат есімге тән қасиет. Әйтсе де, субстантивтену нәтижесінде басқа сөз тапта- ры да септеле береді, зат есім сияқты, создердің байланысуына жәрдем тигізеді. Соқырдың қолы- на туспе, саңыраудың астына туспе. Қарны аш- қанга қара нан да май татыр, иіөлдегенге қара су |