П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.2.1.2. Қабыса байланысқан сын есімді
сөз тіркестері Сын есімдер табиғаты нда затқа қатысты сөздер. Сондықтан да олар заттың түрлі қасиетін көрсетуде басқа сөз таптарынан ерекшеленетіні белгілі. Тілімізде барлық сөз таптарына қатысты создердің іш індегі ең кобі, әрі таны п білуге күрд елі соз табы - зат есім дер. С онш а зат есімдердің барлығы да бір қырынан сындық жа- ғынан айқындалатыны айқын. Бір заттар тус, екінші бір заттар қатты, жумсақ, үшінші бір заттар дәмі т.б. бірнеше түрлі сындық дәрежеге ие бола беретіні белгілі, әрине бүған қарап бір затқа қатысты сын есім коп көрінгенімен, бірақ олар сол зат есімдерге анық- тауыштық қатынаста қайталанатындықтай сан ж ағы н ан ш ектеулі. С ы н есім дер озі де зат есімдермен тіркесіп үнемі айтылып келеді, бір- ақ олардың зат есімдердің жалқы, жалпы, деректі, дерексіз түрлерімен тіркесі әр түрлі. Әсіресе, жал- қы есімдердің озі адамдарға байланысты және то- понимикалық атаулармен тіркесі тіпті аз болса, ал деректі зат есімдермен тіркесі негізгі сала. Сын есімдердің абстракт зат есімдермен тіркесі негізгі сала. Сын есімдердің абстракт зат есімдермен тіркесі де шектеулі. Бүл жерде зат есімдердің осындай ерекшелік- терімен бірге сын есімдердің де озі іиггей әр түрлі сынды білдіретіні, олардың озіндік топтары да қазіргі еңбектерде беріліп те жүр. Сонда сын есімдер озі қатысты зат есімдермен тек мағына- лы қ байланыста ғана тіркесе алады. Кез келген сын есім кез келген зат есіммен тіркес қүрай да алмайды. Қалың дәптер деп айтуға болар немесе о н ы ң т ү с ін е қ а р а й да с ы н д ы қ қ а с и е т ін корсеткеніміздей жүмсақ немесе дәмді сияқты сын есімдерімен тіркесте жүмсалмайды. Ойткені дәптер сын есіміне ондай сындық қасиет тән еместігі белгілі. Сын есімдер зат есімдермен сапалық та, қатыс- тық та түрінде тіркеседі. Егер қызыл сын есімі орамал зат есімімен тіркесіп, заттың тек бір түрлік түсін корсетсе, жақсы сын есімі оқушы зат есім ім ен тіркесіп , он ы ң бір ж ақты сапасы н корсетеді. Яғни дара сапалық сын есімдер анық- тайтын затының тусін, кәлемін, дәмі мен салма- гын т.б. белгілерін даралық қатынаста білдіреді. Жалпы сын есімдер заттармен (кейде басқа соз таптарымен) тек сапалық түрінде тіркесіп қана қоймай, қатыстық түрінде де тіркесетіндігі белгілі. Қатыстық сын есімдері де сапалық сын есімдері сияқты заттармен мағыналық байланыста ғана бағыныңқы сыңарда жүмсалады. Қатыстық сын есімдерінің орбір жүрнақты түрлерінің зат есімдерімен тіркесу аясы түрліше. Сулы қатыстық сын есімі тек жер созімен мағы- налық тіркесте жүмсалса, ал орамал, іиуберек т.б. зат есімдерімен жиі айтыла бермейді. Сын есім дердің тіркесу қабілеті тек зат есіммен шектеліп қоймаса керек. Олар қазіргі одеби тіліміздің жан-жақты даму барысында тек зат есіммен ғана тіркесіп қоймай, басқа да соз таптарымен, олар енді есімдермен, яғни сан есім, есімдік, есімше, қимыл есімі, тіпті сын есіммен де тіркесі қалыптасу үстінде. (Әрине біз бүл жерде олардың етістікпен тіркесін қарастырып отырға- нымыз жоқ). Алдагы осылар да, артында ентелеп турган - ақсақал, қарасақал (Әуезов). Согыстан қаіиқан белгісіз біреу жур дегенді естиміз (Боке- ев). Алдыңгы уш еуін кеш іре білген журт төртіншісіне келгенде тәмениііктей беруші еді (Бокеев). Мол жаулыгын төгілдіре ораган сулу жузді жас келінш ект ің екі беті де тобылгы тусіндей қын-қызыл (Сматаев). Дуние желдей бага- сыз, өмір кулдей багасыз (Соз атасы). Ал буларга ерген қырық жаңа адамдар алдагы қырықты кузетеді (Бақбергенов). Сын есімдер басыңқы сыңарымен дара жоне күрделі түрде де тіркесе береді. Әрине олардың дара түрлерінің тіркесінде |