П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.2.1.1. Қабыса байланысқан зат есімді
сөз тіркестері Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің жиі қөлданылатын бір түрі - зат есімдерден қүрал- ған тіркестер. Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып, сөз тіркесін қүрау үшін алдыңғы- сы сөңғысына бағынып түрады: Мысалы: қол сагат, агаш курек, куміс қасық, темір таяқ. Осын- дай тіркесте айтылатын зат есімдер төбы көбінесе екі сәзден қүралады. Олар өзара әр уақытта анық- тауыштық қатынаста айтылады. Мүңдай зат есімді тіркестер ертеден бар қүбылыс. Тарихи жағынан қазір қөлданбаса да бүрын тері қасық, қамыс тарақ сияқты зат есімді тіркестер сөл кездің қүралдары ны ң табиғаты на әте ж ақы н. Оның үстіне зат есімді тіркестердің өзіндік эмоциясы да бар. Ол әрбір зат есімнің зат есіммен тіркесінен де байқалады. Оның мысалы ретінде сагат зат есім м ен тіркесіп ан ы қ т а у ы ш ты қ қаты н аста жүмсалатын соз тіркестері арқылы көрсетуге де бөлады: кун ч қум темір К у М І С N . алтын қол / сагат қалта алқа у ' кокірек қаламсап сияқты сағаттың түрлері уақыт талабына сәй- кес үнемі аясы кеңейіп отырады. Осы сияқты анықтауыштық қүбылыс басқа да заттарға тән. Тарихи жағынан бүл тіркестер алтыннан жасал- ган сагат, булбул сияқты қус тәрізді тіркестердің тілдік экономияға үшырауы, екіншіден, байла- нысу формаларының бірінің біріне ауысу процесі арқылы қалыптасқан. Осы тәрізді қатар түруы арқылы бірін-бірі анықтайтын зат есімдер тобы екі, үш, кейде одан да көп сездерден қүралуы мүмкін: темір курек, агаш қасық, аю тосе ене, муз балақ қыран, қошқар мурын жігіт. Мысалы: Әйтсе де қыраулы, боранды кундерде астан та- рыгып қалмас ушін қырга шыгып шаңырақ муйіз заң қулжа атын алды (Мағауин). Тогайда буқа мойын булан, елең қулақ елік (Сонда). Екі зат есімнің бір-бірімен қабыса байланыс- қан сөз тіркесін құрау, біріншіден, көп, екіншіден, ондай екі кейде үш зат есімдердің бір-бірімен мағыналық жағынан үйлесімділері ғана тіркесе алады. Сондықтан да тас жол, темір курек, қол сагат деп айтылады да, керісінше, жол тас, курек темір, сагат қол деп айтылмайды (орын ауысты- рып айтуға болатын жағдайда басқа мағыналық қатынасты білдіреді). Мысалы: сагат қалта - қал- та сагат. Екі сөзді зат есімді тіркестер қалыпта- суы жағынан іштей м а т а с а ( есік тутқа - есіктің тутқасы) (қус тумсық - қустың тумсыгы) м е ң г е р і л е (мал азық - малга азық) (бидай көже - бидайдан көже) қ а б ы с у (шымшық қус - шымшық сияқты қус) (бала буркіт - бала сияқты буркіт) (нар туйе - нар сияқты туйе) тәрізді түлғалардан қалыптасқан. Қазіргі екі созді за т ес ім д і т ір к е с т е р осы с и я қ т ы тар и х и озгерістердің негізінде қалыптаса келе өзара ма- ғыналық байланыста қабыса байланысы мол. Т іл д ік ф ак тіл ер ге қ а р а ға н д а ж алғаусы з тіркескен зат есімдер тек екі сөзден ғана тіркесіп қоймай, үш, төрт одан да көп сөзден де жасала- тындығын кореміз. Мысалы: Аю төс ене келініне аиіулангысы келіп, толқып турды (Тоғысбаев). Міне, саган муз балақ қыранның қауырсынын әкелдім, Айзада (Мүртаза). Үзын бойлы, буйра шашты, қошқар мурын, улкен молдір қара козді, сопақ бет, отыздагы жылтыр қара жігіт бізді қарсы алды (Момышүлы). Аттың екі жамбасына келер тусқа, балалардың бесігіне, шапанына қадай- тын есек тас, жылан бас тастарды доңгелете қадап... (Жүніс). Міне, осы сөйлемдердегі мына- ,дай жа^ғаусыз тіркескен зат есімді күрделі соз тіркестері бар. 1. Аю тос ене. 2. Муз балақ қыран. 3. Қошқар мурын жігіт. 4. Есек тас, жылан бас тастар. О сы ү ш -ү ш зат е с ім н е н қ ү р а л ғ а н сөз тіркестерінде аю тос, муз балақ, қошқар мурын, қус тосек, есек тас, жылан бас бағыныңқы сы- ңарларының орқайсысы екі зат есіммен өзара тіркесіп, сөл тобымен ене, қыран, .жігіт, жас- тық, тастар, шекпен зат есімдерімен қабыса бай- ланысқан күрделі сөз тіркестерін қүрап отыр. Осы сияқты фактілер тілімізде мол қолданылғанымен, осы күнге дейін арнайы зерттеудің объектісі бол- ған емес. Мүндай үш немесе одан да коп зат есімдердің қабыса байланысы С.С.М айзельдің еңбектерінде ескерілмейді. Бірнеше зат есімнің орын тәртібі арқылы жалғаусыз тіркесі тек про- фессор М .Балақаевтың еңбегінде бірер сөзбен айтылғаны болмаса, арнайы зерттеудің объектісі болған емес. Екі зат есім бір-бірімен қабыса байланысқан сөз тіркесін қүрау, біріншіден, коп, екіншіден, ондай екі зат есімнің бір-бірімен мағыналық жа- ғынан үйлесімділігі ғана тіркесе алады. Үш не- месе одан да көп есімдердің жалғаусыз тіркесіне қарағанда бірнеше түрлі ерекшеліктері бар сияқ- ты. Мысалы: Жоғарғы сөйлемдердегі аю тос ене күрделі сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары аю төс зат есімдері сол тобымен ене созіне бағына бай- л ан ы сқан . Ене м ен тос зат есімі жалғаусы з тіркескен есімді соз тіркесін жасауға мағыналық жағынан үйлеспейтіндігі белгілі. Сонда темір қасық тәрізді қасы қты ң темірден істелгендігін білдіретіндігіндей немесе қамыс қулақ дегенде қулақ созінің қамыс сияқты салыстыру мағына- сында жүмсалып, мағыналық жағынан үйлесімді келетінін ескерсек, енді үш созді зат есімді сәз тіркесінде яғни ене сөзіне тос сөзі ондай анық- тауыштық қызметте жүмсала алмайды. Сол си- яқты қыран сөзі мен балақ сөзі, жігіт сөзі мен мурын, бас созімен тас создерінің аралығында да сол ене созі мен тос сөзін ің аралы ғы ндағы ерекшелікті байқауға болады. Екіншіден, аю сөзі мен тос сөзі дәл әдеттегідей өзара сөз тіркесін қүрай алмайды, яғни біз аю тос деп өз алдына жеке айта бермейтін сияқтымыз. Сол тәрізді муз сөзі балақ созімен, жылан сөзі бас сөзімен, қош- қар сөзі мурын сөзімен алғашқы топқа қарағанда аздап та озара мағыналық жақындық болғаны- мен, дол әдеттегідей жақсы оқушы, бугін келдім, озімнің уйім, қалага дейін бардым, алтын сагат сияқты соз тіркестеріндегідей мағыналық байла- нысты таба алмаймыз. Бірақ соған қарамастан, тос ене, балақ, қыран, мурын, жігіт, бас тастар сияқты тіркестерге қарағанда екі топта аздап болса да мағыналық үйлесімділік бар, бірақ сол мағы- налық үйлесімділік болғанымен, олар өзара бірі бағыныңқы, бірі басыңқы дәрежеде жүмсалатын- дай қалыпта емес. Сөнда сөл екі зат есімнің жи- ы н ты ғы ен д і ө за р а сөз т ір к е с ін қ ү р ау д а жеткіліксіз, олі де бірдеңе жетпей, өзара болса да сол тобымен, яғни сол түйдегімен оздері басыңқы созді керек ететіндігі аңғарылып отырады. Бүдан шындап келгенде аю тос, муз балақ, қошқар мурын т.б. дегендерде төс, балақ, мурын өзі қатынасты создердің басы ашық, айқын тиянақты басыңқы сыңары бола алмайды. Сонда бүл арада бірінші сөз, міндетті түрде, екінші сөзге ғана мағыналық жағынан қатысты болады да, сол тобымен келесі үшінші созбен тіркескенде ғана олардың магы- |